Dzieje Danii i samej Kopenhagi giną gdzieś w epoce Wikingów. Przez kolejne stulecia Królestwo przeszło burzliwą drogę od postrachu Europy i największej potęgi Morza Bałtyckiego do jednego z najbogatszych państw kontynentu z najszczęśliwszymi mieszkańcami na świecie. Zmieniało się wszystko. Niezmienna pozostawała duńska monarchia. Tą dziejową duńską drogę obserwować można wędrując szlakiem kopenhaskich pomników. Na cokołach duńskiej stolicy czołowe miejsce znaleźli oczywiście przedstawiciele duńskiej rodziny królewskiej – Oldenburgowie. To ich sylwetki, a także postacie innych duńskich bohaterów, prezentują historie Królestwa Danii. Historię w spiżu!
Fontanna Gefion
We wczesnym średniowieczu w skład ziem duńskich wchodziła cała Jutlandia wraz z wyspami Fionią i Zelandią, a także Skania i Halland na Półwyspie Skandynawskim. Duńską społeczność stanowili wtedy wolni rolnicy, którzy spośród siebie obierali sobie królów. Środków do życia dostarczało też rybołówstwo, a z czasem łupieżcze wyprawy morskie na Zachód. Zaczynała się epoka Wikingów. Z początkiem IX wieku duńscy wojownicy króla Godfreda skutecznie wojowali z potężnym imperium Franków Karola Wielkiego. Wikingowie splądrowali Fryzję oraz zniszczyli Hamburg. Wkrótce wzdłuż wielkich rzek takich jak Sekwana ruszyły ich najazdy na Francję. Wielokrotnie oblegany był sam Paryż. W Anglii najazdom Wikingów oparło się jedynie Wessex króla Alfreda Wielkiego. W 911 roku ich łupem padła francuska Normandia. W okresie tym trwający w pogaństwie Wikingowie byli postrachem całej Europy. Ich najważniejszymi bóstwami byli: Odyn, Thor, Frejr, Freja czy Loki. To właśnie pogańską epokę Wikingów upamiętnia wzniesiona w 1908 roku, w pobliżu cytadeli Kastellet, Fontanna Gefion. Jej autorem był rzeźbiarz Anders Bundgaard, a fundatorem browar Carlsberg. Grupa rzeźb, na szczycie fontanny, przedstawia boginie rolnictwa Gefion z zaprzęgiem wołów. Jest to nawiązanie do mitycznej historii związanej z powstaniem wyspy Zelandii, na której leży Kopenhaga. Według legendy Gefion od miejscowego króla miała otrzymać tyle ziemi, ile zdoła wyorać w ciągu jednej nocy. Bogini zamieniła więc w woły swoich czterech synów i z ich pomocą przeorała teren, który został potem rzucony w Morze Duńskie, pomiędzy Skanię i Fionię. Tak powstać miała wyspa Zelandia.
Pomnik biskupa Absalona
Wraz z wiekiem X końca dobiegać zaczęła epoka Wikingów. W połowie stulecia wszystkie ziemie duńskie zjednoczył pod swym berłem król Harald Sinozęby. Niebawem wojowniczy władca zdobył też tron Norwegii, pojął za żonę słowiańską księżniczkę Tofę, a w 965 roku przyjął chrzest. Jego następcy syn Swen Widłobrody, a później wnuk Kanut Wielki, do korony duńskiej i norweskiej u progu XI wieku dołożyli jeszcze angielską. Zresztą obu znakomite stosunki łączyły też z państwem Polan. Swen poślubił Świętosławę, córkę Mieszka i Dobrawy. Kanutowi z kolei w podboju Anglii towarzyszyły prawdopodobnie posiłki od Bolesława Chrobrego. Zaprowadzenie chrześcijaństwa oraz oparcie się na kościelnych strukturach skonsolidowało duńskie królestwo. W 1104 roku w Lund ustanowione zostało pierwsze duńskie arcybiskupstwo, któremu podlegać miały wszystkie skandynawskie ziemie. Nowe możliwości, po wcześniejszym zwycięstwie w wojnie domowej, w pełni wykorzystał w połowie XII wieku król Waldemar Wielki. Królem całej Danii został w 1158 roku. U jego boku stał już wtedy Absalon – przedstawiciel potężnego duńskiego klanu, przyjaciel i towarzysz od najmłodszych lat. Koronacja Waldemara przyniosła wzrost znaczenia również Absalona. Szybko został podniesiony do rangi biskupa Roskilde, mianowany ministrem oraz naczelnym królewskim doradcą. To właśnie biskup Absalon stał się w kolejnych latach największym orędownikiem oraz twórcą duńskiej ekspansji. Poprowadził duńską flotę do zwycięskich bojów ze Słowianami Połabskimi oraz Pomorzanami. W 1168 roku podbił Rugię, gdzie ponoć własnoręcznie zniszczył posągi pogańskich bóstw. Po śmierci Waldemara, w okresie małoletności jego syna Kanuta, stał się faktycznym władcą Danii. Uważany jest za założyciela Kopenhagi, którą otrzymał w 1167 roku. Ruiny jego warowni po dziś dzień zobaczyć można w podziemiach królewskiego pałacu Christiansborg. Także w sąsiedztwie pałacu w 1902 roku wzniesiony został pomnik wojowniczego biskupa Absalona, legendarnego założyciela stolicy Danii. Jego autorzy to Wilhelm Bissen i Martin Nyrop.
Pomnik króla Chrystiana V
Następcy króla Waldemara Wielkiego kontynuowali politykę ekspansji w basenie Morza Bałtyckiego. Swoje wpływy rozszerzyli na bałtyckie wysypy, Pomorze oraz Estonię. Najwybitniejszą przedstawicielką średniowiecznej duńskiej dynastii Estrydsenidów okazała się u jej kresu królowa Małgorzata I. Jej misterna polityka na przełomie XIV i XV wieku doprowadziła do zjednoczenia Danii, Norwegii i Szwecji w ramach unii kalmarskiej. Związek skandynawskich państw przetrwał śmierć królowej. Jej politykę nieudolnie kontynuować próbował Eryk Pomorski – adoptowany przez władczynie książę pomorski – oraz pierwsi władcy z dynastii Oldenburgów. Ostateczny kres unii kalmarskiej przyniosła brutalna polityka króla Chrystiana II wobec Szwedów. Za jej definitywny koniec uznaje się rok 1523. Z kolei niemiecki ród Oldenburgów już na dobre usadowił się na duńskim tronie w Kopenhadze. Przez kolejne stulecia dynastia przeprowadziła Danię przez zawieruchy reformacji, wojny trzydziestoletniej oraz konflikty ze Szwecją. W XVI wieku Oldenburgowie z luteranizmu uczynili duńską religię państwową, osobie króla nadając zresztą uprawnienia głowy duńskiego Kościoła luterańskiego. Stulecie później zręcznie doprowadzili do przekształcenia Danii w monarchię dziedziczną. Liczne reformy ustrojowe i gospodarcze nie zapobiegły spadku znaczenia państwa w basenie Morza Bałtyckiego. Nowym hegemonem w regionie była już Szwecja. W 1658 roku Dania, podobnie jak Rzeczpospolita, stała się ofiarą szwedzkiego najazdu króla Karola Gustawa. Na pomoc Duńczykom, na czele kilku tysięcy żołnierzy, wyruszył wtedy hetman Stefan Czarniecki. Szwedzi zostali wyparci, Dania na zawsze utraciła jednak uchodzącą za kolebkę swej państwowości Skanię. To właśnie tą krainę odzyskać próbował w 1675 roku pierwszy duński monarcha absolutny Chrystian V. I choć duńska flota była jeszcze w stanie rozgromić Szwedów, to przy dyplomatycznym stole Sztokholm okazał się skuteczniejszy. Skania pozostała szwedzka. Króla Chrystiana V można za to do dzisiaj podziwiać na cokole pomnika ustawionego na placu Kongens Nytorv. Plac otwarto jeszcze za rządów władcy w 1688 roku, łącznie z usytuowanym na środku pozłacanym pomnikiem króla, pierwszym pomnikiem konnym w całej Skandynawii.
Pomnik Tycho Brahe
Tycho Brahe urodził się w 1546 roku. Pochodził z duńskiej rodziny arystokratycznej. Podstawową wiedzę naukową w dzieciństwie przekazał mu stryj. Nauki przyrodnicze, filozofię i matematykę studiował na uniwersytecie w Kopenhadze, a potem na uniwersytetach niemieckich. Jego życiową pasją stała się astronomia. W 1576 roku król Fryderyk II przekazał mu niewielką wyspę Ven leżącą w cieśninie Sund, między Danią, a Szwecją. Na wyspie założył obserwatoria astronomiczne Uraniborg i Stjerneborg wyposażone, w jak na ówczesne czasy, bardzo precyzyjne urządzenia obserwacyjne m.in. kwadrynty, koła południkowe czy sfery armilarne. W ciągu 21 lat badań odkrył pięć nowych komet, nierówności w ruchu księżyca oraz opracował katalog położenia 997 gwiazd. To jego obliczenia umożliwiły Janowi Keplerowi – asystentowi astronoma – potwierdzenie teorii heliocentrycznej. Tycho Brahe nie miał najlepszej opinii wśród okolicznej ludności. Bezwzględnie egzekwował podatki oraz korzystał z darmowej pracy. Wielu uważało go za czarnoksiężnika. Po śmierci króla Fryderyka sytuacja finansowa zmusiła go do opuszczenia wyspy. Osiadł w Czechach. Resztę życia spędził na astronomicznych i astrologicznych badaniach w służbie niemieckiego cesarza Rudolfa II. A co stało się ze słynną „Wyspą Czarnoksiężnika”? Obserwatoria zniszczyła okoliczna ludność, a wyspa w 1658 roku stała się własnością Szwecji. Sam astronom z cokołu ustawionego w sąsiedztwie obserwatorium astronomicznego na jednym ze wzgórz kopenhaskiego Ogrodu Botanicznego zamyślony spogląda dziś na wspaniały królewski zamek Rosenborg.
Pomnik króla Fryderyka V
Wraz z początkiem wieku XVIII dwór królewski, a za nim stołeczną Kopenhagę oraz całą Danię ogarnęła fala pietyzmu – radykalnej odmiany luteranizmu. Jego wielkim zwolennikiem stał się król Chrystian VI. Przeciwieństwem króla okazał się jego syn i następca Fryderyk V. Władca już w młodości zasłynął z rozpusty i alkoholowych ekscesów. Miał jednak wyjątkową zdolność do otaczania się odpowiednimi ludźmi. Miłość ludu szybko zapewniła mu urocza małżonka – Ludwika hanowerska. Nad dobrem kraju czuwała z kolei grupa doradców na czele z niezastąpionym Adamem Moltke. Fryderyk patronował ich reformom w duchu absolutyzmu oświeconego. W 1754 roku król założył Królewską Akademię Sztuk. 1 sierpnia 1771 roku, pięć lat po śmierci króla, na placu Amalienborg w Kopenhadze odsłonięty został konny pomnik Fryderyka V przebranego w strój cesarza rzymskiego autorstwa francuskiego rzeźbiarza Jacquesa François Josepha Saly’ego . Pomnik zamówił… Moltke.
Pomnik Hansa Christiana Andersena
Hans Christian Andersen urodził się w 1805 roku w duńskim miasteczku Odense w rodzinie szewca i praczki. Dzieciństwo przyszłego pisarza choć ubogie było szczęśliwe. Okazało się niestety krótkie. Nagła śmierć ojca, alkoholizm matki, prawdopodobnie skrywany homoseksualizm oraz nietypowy wygląd – wysoki wzrost, długi nos, blisko osadzone oczy i wielkie stopy – wpędziły młodego Hansa w kompleksy. Silniejsze od nich okazały się jednak marzenia. W 1818 roku 14-letni Andersen opuścił rodzinne strony i wyruszył na podbój świata. Bezskutecznie starał się o posadę aktora w Duńskim Teatrze Królewskim. Ostatecznie załapał się tylko do teatralnego chóru. Tam zauważył go jeden z teatralnych dyrektorów. Zaopiekował się chłopcem, załatwił królewskie stypendium. Andersen skończył szkołę, a później Uniwersytet w Kopenhadze. Zaczął pisać. Między 1835, a 1872 rokiem napisał łącznie 156 baśni. Skierowane były głownie do dzieci, zawsze zawierały jednak również przesłanie dla dorosłych. Spod pióra Andersena wyszły takie arcydzieła jak „Dziewczynka z zapałkami”, „Nowe szaty cesarza”, „Brzydkie kaczątko”, „Świniopas” czy „Calineczka”. Jego popularność rosła z każdym rokiem z czasem czyniąc go najpopularniejszym duńskim pisarzem. Podróżował po świecie, poznał największych pisarzy swoich czasów, w pałacach przyjmowali go książęta i arystokraci. Nadal specyficzny i w pewnym sensie samotny niczym bajkowe brzydkie kaczątko przekształcił się w artystycznego łabędzia. Zmarł w 1875 roku w Rolinghed koło Kopenhagi. Po dziś dzień jego bajki budują wyobraźnie dzieci na całym świecie. Pisarz niezmiennie pozostaje też dumą i symbolem Danii. Jeden z jego kopenhaskich pomników znajduje się w królewskich ogrodach pałacu Rosenborg. Odsłonięty został w 1880 roku, a jego autorem był August V. Saabye.
Pomnik króla Fryderyka VII
oraz pomnik króla Chrystiana IX
Zniesienie poddaństwa chłopów, reformy wewnętrzne oraz rozwój handlu zagranicznego nie zatrzymały procesu spadku znaczenia Danii na arenie międzynarodowej. Dobitnie ukazały to wydarzenia wieku XIX. Duńską monarchię upokorzyli najpierw Brytyjczycy, a potem Prusacy. Pierwsi w dobie wojen napoleońskich zbombardowali Kopenhagę oraz zniszczyli duńską flotę. Drudzy w 1864 roku odebrali Danii bogate księstwa Szlezwiku i Holsztyna. W międzyczasie w 1814 roku królestwo utraciło na rzecz Szwecji Norwegię. Dania była bezradna. To właśnie w tym okresie rozpoczęła się tradycyjna duńska polityka neutralności. Zakończyła się także epoka duńskiego absolutyzmu. W 1849 roku król Fryderyk VII zatwierdził liberalną konstytucję przekształcając Danię w monarchię konstytucyjną. Kolejni Oldenburgowie, już z bocznej linii Glücksburg, zdając sobie sprawę ze słabości państwa, skupili się na polityce wewnętrznej i budowie bogactwa Korony. Politykę coraz częściej opierali też na korzystnych mariażach z przedstawicielami europejskich rodów królewskich. Praktykę tą opanowali do tego stopnia, że król Chrystian IX nazwany został „Teściem Europy”. W okresie jego panowania przedstawiciele rodu Oldenburgów sięgnęli po trony niemieckich księstw, Grecji, Norwegii, Walii, a nawet Rosji. Okres dziewiętnastowiecznych przemian, burzliwy zarówno dla Królestwa, jak i dynastii, upamiętniły pomniki duńskich władców zlokalizowane przed pałacem Christiansborg w Kopenhadze. Po stronie północno-wschodniej w 1873 roku odsłonięty został pomnik króla Fryderyka VII, ostatniego władcy starej królewskiej linii Oldenburgów, autorstwa Hermana Wilhelma Bissena. Po stronie południowo-zachodniej w 1927 roku stanął pomnik króla Chrystiana IX, pierwszego władcy bocznej linii Glücksburg. Jego autorką była rzeźbiarka Anne Marie Carl-Nielsen.
Pomnik wojen o Szlezwik
Echa Wiosny Ludów w Europie niespodziewanie rozbudziły również narodowego ducha niemieckojęzycznej ludności Szlezwiku i Holsztyna. Oliwy do ognia wkrótce dolały duńskie próby zniesienia politycznej odrębności tych niemieckich księstw. Kopenhaga dążyła do trwalszego zjednoczenia monarchii włącznie z księstwami Szlezwiku, Holsztynu i Saksonii-Lauenburg złączonymi z Danią dotychczas jedynie unią personalną. W 1848 roku w Szlezwiku i Holsztynie w obronie praw ludności niemieckiej interweniowały Prusy. Oddziałom króla Fryderyka VII udało się jednak jeszcze przechylić szalę zwycięstwa na stronę duńską. Sytuacja diametralnie zmieniła się dekadę później. W 1864 roku na Danię uderzyły wojska Prus i Austrii. Zacięte walki toczyły się na lądzie i morzu. Jesienią klęska Duńczyków była już pewna. Wojnę zakończył traktat pokojowy podpisany tego samego roku w Wiedniu. Duński monarcha Chrystian IX zmuszony został do zrzeczenia się wszelkich praw do Szlezwiku, Holsztynu i Lauenburga na rzecz cesarza Austrii i króla Prus. Niemiecki cień stawał się dla duńskiej monarchii coraz bardziej złowrogi. Pomnik upamiętniający wysiłek duńskich żołnierzy w wojnach o Szlezwik znajduje się przy alei Andersena, niedaleko Placu Ratuszowego w Kopenhadze. Monument autorstwa Hansa P. Pedersen-Dan’a odsłonięty został w 1899 roku. Przedstawia duńskiego żołnierza oraz małego trębacza. Na jego cokole dostrzec można podwójny portret duńskich monarchów okresu wojen oraz ich daty.
Pomnik Vore Faldne – duńskich ofiar II wojny światowej
W czasie I wojny światowej Dania zachowała neutralność. Po jej zakończeniu oraz klęsce Niemiec ład wersalski w plebiscycie przywrócił Królestwu północny Szlezwik. Dawną niemiecką granice tryumfalnie przekroczył król Chrystian X. W okresie dwudziestolecia międzywojennego Dania duże nadzieje pokładała w działalności Ligii Narodów. Już w latach 30. ponownie znalazła się jednak w cieniu, coraz bardziej agresywnych, Niemiec. 31 maja 1939 roku Dania zawarła z Niemcami pakt o nieagresji. Presja niemiecka rosła z każdym miesiącem, a państwo duńskie trwało w bezwładnym oczekiwaniu. Niemiecka inwazja rozpoczęła się 9 kwietnia 1940 roku. Duńskie granice przekroczyły 38 tys. siły niemieckie. Nie licząc kilku przypadków, duńska armia nie stawiała oporu najeźdźcy. Inwazja zakończyła się pierwszego dnia, zginęło około 30 duńskich żołnierzy. Rozpoczął się okres łagodnej niemieckiej okupacji naznaczonej duńską kolaboracją. Duńczycy ograniczali się tylko do symbolicznych form oporu wobec Niemiec. Udało im się jednak uchronić praktycznie całą duńską społeczność żydowską, która jesienią 1943 roku została ewakuowana do Szwecji. Gdy klęska III Rzeszy stała się pewna duńscy politycy rozpoczęli starania o uznanie Danii za kraj walczący z hitlerowskimi Niemcami. Ich działania zakończyły się sukcesem. W maju 1945 roku niemieckie oddziały w Danii skapitulowały przed Brytyjczykami. Wydarzenia te, a także wszystkich duńskich żołnierzy poległych w walce z hitlerowskimi Niemcami, upamiętnia pomnik odsłonięty w 1960 roku przy wjeździe do twierdzy Kastellet. Monument autorstwa Svenda Lindharta przedstawia szeregowego duńskiego żołnierza w mundurze alianckim z charakterystycznym płaskim angielskim hełmem na głowie i karabinem w zwisających rękach.
Pomnik Małej Syrenki
Symbolem Kopenhagi, oraz całej Danii, stała się Mała Syrenka. Jej pomnik w 1913 roku stanął na promenadzie nabrzeża Langeline w kopenhaskim porcie. Rzeźba została zamówiona i ufundowana w 1909 roku przez syna założyciela browaru Carlsberg – Carla Jacobsena. Browarnik wyraził w ten sposób swą fascynacje baśniową historią Andersena pt. „Mała Syrenka”, a szczególnie jej baletową wersją wystawianą w Teatrze Królewskim w Kopenhadze. Swego oblicza syrence użyczyła właśnie główna odtwórczyni baletowej roli – duńska tancerka i aktorka Ellen Price. Pomnik wykonał rzeźbiarz Edvard Eriksen. Ma on głowę wzorowaną obliczem aktorki. Modelką dla ciała syrenki była z kolei żona rzeźbiarza Eline Eriksen. Pomnik został odlany w brązie. Mierzy 1,25m wysokości i waży około 175kg. Po dziś dzień stanowi jedną z największych atrakcji Kopenhagi oraz miejsce obowiązkowego zdjęcia dla każdego turysty odwiedzającego duńską stolicę.
Piotr Worwa
Bibliografia:
Czaja Roman, Unia i Eryk, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 40-46.
Dybaś Bogusław, Dominium Maris Baltici, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 62-67.
Foote Peter, Wilson David, Wikingowie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1975.
Kubiak Krzysztof, Tycho Brahe z Wyspy Czarnoksiężnika, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 80.
Szelągowska Grażyna, Szelągowska Krystyna, Nordycka nowożytność, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 78-87.
Christiansborg Palace. Guide book, The Agency for Palaces and Cultural Properties, 2015.
Dania. Historia, encyklopedia.pwn.pl
Hans Christian Andersen – król baśni, Polskie Radio, 01.12.2022 r.
MONUMENTER I KØBENHAVN, kk.sites.itera.dk
Tytułowa grafika: Pomnik Tycho Brahe obok Obserwatorium Astronomicznego w Kopenhadze. Astronom z cokołu spogląda na zamek Rosenborg. 2021 rok. Fot. Bartosz Miśkowiec (+ zdjęcie Fontanny Gefion i Małej Syrenki). Pozostałe zdjęcia mojego autorstwa.
