Korzenie masonerii sięgają średniowiecznych bractw budowniczych świątyń – wolnych murarzy. W kolejnych stuleciach, nawiązując do tradycji Świątyni Salomona oraz Zakonu Templariuszy, bractwa przechodziły stopniową i tajemną transformację. Wkrótce dawne stowarzyszenia budowniczych zaczęły w swych lożach skupiać elity intelektualne Zachodniej Europy. Do Rzeczpospolitej Wolnomularstwo dotarło w XVIII wieku i zdobyło nad Wisłą znaczne wpływy. Masonów odnajdujemy na królewskim dworze, wśród autorów Konstytucji 3 maja, w szeregach Targowicy, budowniczych polskiej Niepodległości czy w otoczeniu Marszałka Piłsudskiego. Do lóż wolnomularskich należeli polscy królowie i arystokraci, prezydenci i premierzy, wojskowi i politycy…To oni decydowali o losach Rzeczpospolitej!
1. Stanisław August Poniatowski
Urodził się 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie koło Brześcia Litewskiego. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Wykształcenie domowe uzupełnił podróżując po Europie. Od 1750 roku posłował na Sejmy, a w 1755 roku został stolnikiem litewskim. Związał się z potężnym rodem Czartoryskich. Od 1755 roku przebywał w Petersburgu na praktyce dyplomatycznej. Nawiązał tam romans z księżną Katarzyną, przyszłą carycą. Podczas wolnej elekcji roku 1764, wsparty przez Rosję i Czartoryskich, został wybrany na króla. Od początku panowania zwolennik szerokich reform Rzeczpospolitej. Założyciel Szkoły Rycerskiej w 1765 roku. Inicjator powołania Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku. Przez całe panowanie zmuszony do lawirowania między rosyjskimi wpływami, a krajową opozycją. Od 1777 roku członek Loży Wolnomularskiej Karola pod Trzema Hełmami. Wszystkie szczeble wtajemniczenia przeszedł w jeden dzień. W jego otoczeniu znalazła się liczna grupa masonów: królewskich urzędników i artystów. Ci ostatni wywarli ogromny wpływ na polską sztukę epoki stanisławowskiej. Wolnomularzami byli m.in. malarze i graficy: Marcello Bacciarelli, Antoni Smuglewicz i Zygmunt Vogel oraz architekt katedry wileńskiej Wawrzyniec Gucewicz. Na ideach wolnomularskich oparty został projekt Łazienek Królewskich, za który odpowiadał mason Dominik Merlini. Nad królewskimi ogrodami czuwał z kolei wolnomularz Fryderyk August Moszyński. W 1788 roku obrady rozpoczął Sejm Czteroletni. Jego głównym aktorem stał się król Stanisław Poniatowski. Porozumiał się ze Stronnictwem Patriotycznym co doprowadziło do uchwalenia Konstytucji 3 maja. W 1792 roku, pod presją rosyjskich wojsk, które wtargnęły do Rzeczpospolitej, przystąpił do konfederacji targowickiej. W 1794 roku poparł powstanie kościuszkowskie, nie miał już jednak żadnego wpływu na przebieg wydarzeń. Po trzecim rozbiorze na rozkaz carycy wyjechał do Grodna, gdzie podpisał akt abdykacji. Zmarł 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Fot. Marcello Bacciarelli, Wikimedia Commons
2. Ignacy Potocki
Urodził się 28 lutego 1750 roku w Radzyniu Podlaskim. Pochodził z potężnego magnackiego rodu. Kształcił się w Collegium Nobilium w Warszawie oraz w Rzymie. W latach 1773-94 członek Komisji Edukacji Narodowej. Wielki przeciwnik króla Stanisława Augusta oraz przywódca Stronnictwa Patriotycznego. Kawaler Orderu Orła Białego. Zwolennik głębokich reform ustrojowych Rzeczpospolitej. Członek Loży Wolnomularskiej Świątynia Izis oraz Wielki Mistrz najważniejszej polskiej organizacji masońskiej o nazwie Wielki Wschód Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W dobie Sejmu Czteroletniego pojednał się ze Stanisławem Augustem. Kompromis ten umożliwił powstanie Konstytucji 3 maja, opartej również na ideach wolnomularstwa. Szacuje się, że 74 posłów Sejmu Wielkiego było członkami loży masońskich. Także w gronie autorów Konstytucji 3 maja masoni stanowili większość. Obok króla i Potockiego wolnomularzami byli: królewski sekretarz Scipione Piattoli, królewski adiutant Augustyn Gorzeński, marszałek Kazimierz Nestor Sapieha, Stanisław Kostka Potocki, Tadeusz Matuszewicz czy Julian Ursyn Niemcewicz. Po klęsce w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja z Rosją Ignacy Potocki znalazł się na emigracji w Dreźnie. Do kraju powrócił w okresie powstania kościuszkowskiego. Po upadku insurekcji oraz rzezi Pragi na ochotnika negocjował z gen. Suworowem. Więziony przez Rosjan w Petersburgu do 1796 roku. Po utworzeniu przez Napoleona Księstwa Warszawskiego i zwycięskiej dla Polaków wojnie z Austriakami, udał się do Wiednia negocjować z cesarzem Francuzów przyłączenie do Księstwa Galicji. Zmarł w austriackiej stolicy na szalejącą tam zarazę 30 sierpnia 1809 roku. Fot. Mateusz Tokarski, Wikimedia Commons
3. Szczęsny Potocki
Urodził się w 1752 roku w Krystynopolu na Ukrainie. Pochodził z rodziny magnackiej. Jego ojciec Franciszek Salezy Potocki, zwany „ruskim królikiem” panował nad ziemiami Ukrainy. Otrzymał surowe wychowanie. Jego potajemny ślub z Gertrudą Komorowską w 1770 roku zakończył się głośnym sporem magnackich rodów oraz tragedią. Brzemienna Gertruda straciła życie podczas próby porwania jej przez hajduków starego Potockiego. W latach 1782–1788 wojewoda ruski. Generał artylerii. Na sejmach reprezentował opcję antykrólewską i prorosyjską. Poseł na Sejm Czteroletni, przeciwny reformom obozu patriotycznego, dążył do zniesienia monarchii i federalizacji Rzeczpospolitej. W kontrze do Konstytucji 3 maja, jeden z głównych twórców konfederacji targowickiej i jej marszałek. Wezwał na pomoc caryce Katarzynę II. Uosobienie zdrady. W czasie insurekcji kościuszkowskiej skazany na śmierć. Wyrok wykonano symbolicznie przez zawieszenie na szubienicy portretu Potockiego. Członek Loży Wolnomularskiej oraz Wielki Mistrz masońskiego Wielkiego Wschodu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Potocki to niejedyny mason wśród targowiczan. Do Wolnomularstwa należeli także m.in. Jerzy Wielhorski czy prymas Michał Poniatowski. Po drugim rozbiorze Potocki wyjechał do Rosji i wstąpił do rosyjskiej armii. Zmarł w 1805 roku. Fot. Jan Chrzciciel Lampi, Wikimedia Commons
4. Jan Henryk Dąbrowski
Urodził się 2 sierpnia 1755 roku w Pierzchowie pod Krakowem. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Jego ojciec był oficerem armii saskiej. W jego ślady poszedł Jan Henryk, który do saskiego wojska zaciągnął się w 1771 roku. W 1792 roku już jako szanowany oficer, przeszedł do wojska polskiego. Znalazł się w dowództwie 1 Brygady Kawalerii Narodowej. Nie wziął czynnego udziału w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja. Wsławił się za to w walkach powstania kościuszkowskiego. Uczestniczył w obronie Warszawy oraz poprowadził wyprawę wojenną do Wielkopolski. Zajął Gniezno i Bydgoszcz. Po upadku powstania w niewoli rosyjskiej. Nie przyjął propozycji służby w armiach zaborczych. Za zgodą rewolucyjnych władz francuskich rozpoczął budowę Legionów Polskich w Lombardii we Włoszech. Te jednak zostały przez Francuzów potraktowane przedmiotowo i wysłane m.in. do tłumienia powstania niewolników na San Domingo. Mimo, to Dąbrowski pozostał u boku Francuzów. W międzyczasie dołączył do Wolnomularstwa zostając ważnym członkiem Loży Wielkiego Wschodu Włoch, gdzie piastował funkcję Wielkiego Eksperta. W 1806 roku, na rozkaz Napoleona, także masona, wywołał zwycięskie powstanie na tyłach wojsk pruskich, w Wielkopolsce. Uczestnik obrony Księstwa Warszawskiego przed Austriakami w 1809 roku oraz wyprawy napoleońskiej Wielkiej Armii na Rosję w 1812 roku. Po śmierci księcia Józefa Poniatowskiego naczelny wódz wojsk polskich. Po upadku Napoleona senator, wojewoda i generał w Królestwie Kongresowym. Zmarł w 1818 roku w Winnej Górze w Wielkopolsce. Stał się najważniejszym bohaterem Pieśni Legionów Polskich we Włoszech, która jako Mazurek Dąbrowskiego została ustanowiona hymnem niepodległej Polski. Autorem słów pieśni był polityk, mason i przyjaciel Dąbrowskiego – Józef Wybicki. Fot. Wikimedia Commons
5. Józef Poniatowski
Urodził się 7 maja 1792 roku w Wiedniu, w rodzinie królewskiego brata Andrzeja Poniatowskiego. Od 1780 roku w armii austriackiej, dosłużył się stopnia pułkownika. W 1789 roku, w dobie Sejmu Czteroletniego, wezwany do kraju. Zwolennik Konstytucji 3 maja. Jego oddziały ochraniały Zamek Królewski w czasie jej uchwalenia. Awansowany do stopnia generała majora rozpoczął proces reorganizacji polskiej armii. Dowódca wojsk polskich w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja. Zwycięzca spod Zieleniec. Śmiertelny wróg Targowicy. Uczestnik powstania kościuszkowskiego. Wódz naczelny wojsk Księstwa Warszawskiego, które w 1809 roku obronił gromiąc Austriaków w bitwie pod Raszynem, a później rozszerzył jego granicę o Galicję Zachodnią i Zamojszczyznę. Jeden z wodzów Wielkiej Armii Napoleona w wyprawie na Rosję. Odznaczył się w bitwach pod Smoleńskiem i Borodino, osłaniał odwrót wojsk francuskich spod Moskwy. Mianowany Marszałkiem Francji, jego nazwisko wyryto na paryskim Łuku Triumfalnym. Mason, kandydat na urząd Wielkiego Mistrza Wielkiego Wschodu Narodowego Polski. Zginął w czasie bitwy narodów pod Lipskiem w 1813 roku. Po jego śmierci w Warszawie w Pałacu Mniszchów zorganizowana została masońska Loża Żałobna. Wśród masonów nie zabrakło też innych polskich oficerów doby Księstwa Warszawskiego m.in. Jana Henryka Dąbrowskiego, Józefa Zajączka, Stanisława Fiszera, Cypriana Godebskiego, Berka Joselewicza. Fot. Josef Grassi, Wikimedia Commons
6. Gabriel Narutowicz
Urodził się 17 marca 1865 roku w Telszach na Żmudzi. Pochodził z rodziny szlacheckiej. W młodości zmuszony przez gruźlicę do przerwania studiów inżynierskich w Petersburgu. Dla ratowania zdrowia wyjechał do Davos w Szwajcarii. Pozostał tam i ukończył studia z inżynierii budownictwa na politechnice w Zurychu. Znakomity inżynier, budowniczy linii kolejowych, wodociągów i elektrowni wodnych w Szwajcarii i wielu innych państwach. Europy. Od 1908 roku profesor politechniki w Zurychu. Podczas I wojny światowej prezes Polskiego Komitetu Społecznego w Zurychu i członek dyrekcji Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Po zakończeniu wojny powrócił do Polski. Piastował stanowiska ministra robót publicznych oraz ministra spraw zagranicznych. Koordynował pracę nad odbudową kraju oraz przygotowywał plany jego elektryfikacji. Wolnomularz, członek warszawskiej loży masonów. 9 grudnia 1922 roku wybrany przez parlament pierwszym prezydentem Rzeczpospolitej. Tydzień później zamordowany w Warszawie przez nacjonalistycznego zamachowca Eligiusza Niewiadomskiego. Fot. From ETH Zurich, Wikimedia Commons
7. Walery Sławek
Urodził się 2 listopada 1879 roku w miejscowości Strutynka na Podolu. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Kształcił się w Gimnazjum w Niemirowie oraz w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie. Od 1900 roku w Polskiej Partii Socjalistycznej, jeden z przywódców Organizacji Bojowej PPS, później czołowy działacz PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Przyjaciel i bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego. Jego miłość do pasierbicy Piłsudskiego – Wandy Juszkiewiczówny – przerwała jej nagła, tragiczna śmierć. Uczestnik rewolucji 1905 roku oraz brawurowej akcji pod Bezdanami w 1908 roku. Kilkukrotnie więziony przez władze carskie, w 1906 roku dotkliwie ranny i okaleczony przez wybuch bomby. Od 1914 roku w Legionach Polskich i Polskiej Organizacji Wojskowej. Oficer Wojska Polskiego i prezes Związku Legionistów Polskich. W II RP marszałek sejmu i trzykrotny premier polski. Współzałożyciel i prezes sanacyjnego BBWR. Jeden z twórców Konstytucji kwietniowej. Należał do tzw. grupy pułkowników. Wolnomularz, jeden z grupy premierów wolnomularzy II RP obok Kazimierza Bartla, Leona Kozłowskiego, Aleksandra Prystora i Mariana Zyndram-Kościałkowskiego. Po śmierci marszałka Piłsudskiego konkurował o władzę z Edwardem Rydzem-Śmigłym. Odsunięty na boczny tor, popełnił samobójstwo w Warszawie w kwietniu 1939 roku. Fot. Wikimedia Commons
8. Bolesław Wieniawa-Długoszowski
Urodził się 22 lipca 1881 roku w Maksymówce na Ukrainie. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Ukończył medycynę na Uniwersytecie Lwowskim. Od 1910 roku w Związku Strzeleckim. Podczas I wojny światowej w Legionach Polskich oraz Polskiej Organizacji Wojskowej. Od 1915 roku adiutant Józefa Piłsudskiego. Dyplomata i ambasador. Szara eminencja przewrotu majowego. W dniach poprzedzających zamach stanu dokonał rozeznania, które oddziały pozostaną wierne Piłsudskiemu. Żołnierz i kawalerzysta. W Wojsku Polskim dosłużył się stopnia generała. Jedna z najbarwniejszych postaci II RP. Literat, dusza towarzystwa warszawskich salonów, wolnomularz. Do samego końca u boku Marszałka. Uczestniczył w sekcji jego zwłok, zajął się organizacją pogrzebu. 21 września 1939 roku wyznaczony przez Ignacego Mościckiego na prezydenta RP. Nie objął urzędu wskutek sprzeciwu Francji. Zmarginalizowany przez generała Władysława Sikorskiego, mianowany ambasadorem na Kubie. Popełnił samobójstwo, skacząc z okna jednego z nowojorskich budynków, w 1942 roku. Jeden z kilku masonów w najbliższym otoczeniu Józefa Piłsudskiego, obok brata Marszałka Jana Piłsudskiego, oraz jego współpracowników i przyjaciół Walerego Sławka i Aleksandra Prystora. Fot. Narcyz Witczak-Witaczyński, Wikimedia Commons
9. Michał Tokarzewski-Karaszewicz
Urodził się 5 stycznia 1893 roku we Lwowie. Ukończył gimnazjum w Drohobyczu, studiował na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1910 roku członek Polskiej Partii Socjalistycznej-Frakcja Rewolucyjna, Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. Przyjął pseudonim „Karasiewicz”, który z czasem zmieniony na „Karaszewicz” stał się drugim członem jego nazwiska. Po 1914 roku w Legionach Polskich oraz Polskiej Organizacji Wojskowej. Po kryzysie przysięgowym więziony przez Austriaków. Uczestnik walk z Ukraińcami o Lwów w 1918 roku, operacji wileńskiej w 1919 roku oraz wojny z bolszewikami. W II RP oficer Wojska Polskiego, dosłużył się stopnia generała brygady. Wolnomularz, członek masońskiego zakonu „Le Droit Humain”, teozof i członek liberalnego Kościoła Katolickiego w Polsce. W czasie wojny obronnej 1939 roku dowódca Grupy Operacyjnej wchodzącej w skład Armii Pomorze. Uczestnik bitwy nad Bzurą i obrony Warszawy. W przeddzień kapitulacji stolicy gen. Juliusz Rómmel powierzył mu misję utworzenia konspiracyjnej organizacji wojskowej – Służba Zwycięstwu Polski. Stworzył podwaliny Polskiego Państwa Podziemnego. W marcu 1940 roku aresztowany przez NKWD, więziony w łagrze w Archangielsku. Po wyjściu na wolność w Armii Polskiej organizowanej w ZSRR przez gen. Władysława Andersa. Zastępca dowódcy II Korpusu Polskiego, awansował do stopnia generała dywizji. Od 1946 roku dowódca 2. Korpusu, z którym przybył do Wielkiej Brytanii. Czynnie uczestniczył w życiu polskiej emigracji. Zmarł 22 maja 1964 roku w Casablance. Fot. Wikimedia Commons
10. Jan Olszewski
Urodził się 20 sierpnia 1930 roku w Warszawie w rodzinie robotniczej. W czasie II wojny światowej w Szarych Szeregach. Po jej zakończeniu uczestnik akcji wyborczej na rzecz PSL Stanisława Mikołajczyka. Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, Wydziału Prawa. Członek redakcji „Po Prostu”, współautor tekstu wzywającego do rehabilitacji żołnierzy AK. Od 1962 roku adwokat, obrońca w procesach politycznych m.in. Melchiora Wańkowicza i Jacka Kuronia. Współzałożyciel Polskiego Porozumienia Niepodległościowego, współpracownik Komitetu Obrony Robotników oraz Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Z ramienia KOR ustalał rzeczywiste przyczyny śmierci Stanisława Pyjasa. Ekspert Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Stoczni Gdańskiej i doradca krajowych władz NSZZ „Solidarność”. W latach 1962-1991 w loży wolnomularskiej Kopernik razem z m.in. pisarzem Antonim Słonimskim, ekonomistą Edwardem Lipińskim czy założycielem KOR Janem Józefem Lipskim. W 1989 roku Jan Olszewski uczestniczył w negocjacjach Okrągłego Stołu. Współzałożyciel Porozumienia Centrum. Premier RP, odwołany razem z rządem w czasie tzw. nocnej zmiany. Doradca prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Zmarł 7 lutego 2019 roku w Warszawie. Fot. Paweł Zienowicz, Wikimedia Commons
Piotr Worwa
Bibliografia:
Gliński Mikołaj, Prawdziwe oblicze masonerii, Culture.pl, 15.09.2014 r.
Pytko Kazimierz, Masoni do poprawki, Focus Historia Ekstra, nr 03/2021, s. 64-73.
Czym zajmował się prof. Gabriel Narutowicz?, audycja z cyklu „Eureka” – goście prof. Dariusz Świsulski i prof. Marian Marek Drozdowski, Polskie Radio, 16.12.2019 r.
Ignacy Potocki – jeden z twórców Konstytucji 3 maja – o postaci mówi dr Krzysztof Bauer, aud. Andrzeja Sowy z cyklu „Ludzie ustawy majowej”, Polskie Radio, 03.05.2001 r.
Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Twórca Polskiego Państwa Podziemnego, Polskie Radio.
Przyjaciel i adiutant, Józef Piłsudski. Wielcy Polacy, De Agostini, 2007.
Spór o postać Szczęsnego Potockiego, w audycji Andrzeja Sowy z cyklu „Na historycznej wokandzie” – prowadzą prof. Mariusz Markiewicz i dr Maria Czeppe, Polskie Radio, 17.01.2001 r.
Walery Sławek. Człowiek wielu tajemnic, rozmowa z prof. Paweł Samuśem z cyklu „Ku Niepodległej”, Polskie Radio, 12.10.2018 r.
Wielcy Polacy. Dowódcy. Leksykon, pod red. Katarzyny Kucharczuk, Fenix, Bełchatów.
Tytułowa grafika: Insygnia masońskie: Cyrkiel i Węgielnica. Źródło: Nabokov, Wikimedia Commons
