Najwięksi wojownicy polskiego średniowiecza. Postrach nieprzyjaciół, zwycięzcy turniejów, podpora królewskich tronów. Uczestnicy największych batalii epoki, mistrzowie dyplomacji, twórcy potężnych rodów, piewcy nowych idei. Najdzielniejsi z dzielnych! Ich odwaga, wierność i honor przeszły nie tylko do historii. Przeszły do legendy!
1. Peregryn z Wissenburga
Rycerz herbu Tur. Prawdopodobnie przybył do Polski z Niemiec. Wiernie służył księciu śląskiemu Henrykowi Brodatemu stając się jednym z jego najbardziej zaufanych przybocznych. W 1227 roku, w czasie zjazdu książąt piastowskich w Gąsawie, na którym władca Śląska spotkał się z Leszkiem Białym – ostatnim księciem zwierzchnim podzielonej na dzielnice Polski, ocalił życie swego pana. Rankiem 14 listopada na zażywających łaźni książąt napadli zbrojni władcy Pomorza Gdańskiego – Świętopełka. Leszek zdołał wyrwać się z matni. Został jednak dopadnięty i zamordowany w czasie ucieczki. W obronie Henryka Brodatego stanął z kolei Peregryn. Walcząc do upadłego osłonił księcia własnym ciałem. Śmiertelnie ranny, zalany krwią, zwalił się na Henryka. Widząc zmasakrowane ciała napastnicy uznali, że nie żyje również książę. Henryk, choć ranny, ocalał jednak. Z wdzięczności za uratowane życie władca Śląska wystawił swemu rycerzowi piękny nagrobek. Fot. Jan Matejko
2. Bartosz z Odolanowa
Rycerz herbu Tur. Pochodził ze Śląska. Prawdopodobnie był odległym potomkiem Peregryna z Wissenburga. Należał do najbliższych współpracowników Kazimierza Wielkiego. Po śmierci ostatniego Piasta na polskim tronie poparł prawa Ludwika Węgierskiego oraz aktywnie włączył się w burzliwy proces sukcesji polskiej korony. Bezlitośnie gromił kolejnych pretendentów do wawelskiego tronu. W 1375 roku pod Gniewkowem rozbił oddziały piastowskiego księcia, Władysława Białego, a rok później osobiście starł się z nim w pojedynku pod murami Złotorii. W tych samych walkach legł trupem również Kaźko słupski, niegdyś szykowany przez Kazimierza Wielkiego na swego następcę. Założyciel Odolanowa oraz nieprzejednany wróg Krzyżaków. Około 1380 roku pojmał 59 rycerzy francuskich zmierzających do Malborka, których uwolnił dopiero po otrzymaniu ogromnego okupu. Popadł w ten sposób w konflikt z królem Ludwikiem Węgierskim. W powietrzu wisiała wyprawa wojenna na Odolanów. Ostatecznie oporu rycerza nie udało złamać się ani Ludwikowi, ani przygotowywanemu na jego następcę, Zygmuntowi Luksemburskiemu. Po śmierci króla Ludwika rycerz poparł pretensję do polskiego tronu wysuwane przez mazowieckiego księcia Siemowita IV. Podobno szykował się nawet do uprowadzenia z wawelskiego zamku królewny Jadwigi. Ostatecznie porozumiał się z królem Władysławem Jagiełłą, który nagrodził go stanowiskiem wojewody poznańskiego. Zmarł w 1393 roku. Fot. Albrecht Dürer, Attributed to Cornelis van Dalem, Wikimedia Commons
3. Ścibor ze Ściborzyc
Rycerz herbu Ostoja. Urodził się w 1347 roku. Pochodził z Wielkopolski. Już w młodości opuścił Polskę i udał się na Węgry, gdzie dorastał na dworze króla Ludwika Węgierskiego. Starosta brzeski. Stronnik Andegawenów w Polsce. Jeden z najbliższych współpracowników Zygmunta Luksemburskiego – cesarza niemieckiego i króla Węgier – i prawdziwa podpora jego tronu. W jego obronie skutecznie walczył z węgierskimi buntownikami, Wołochami, Turkami i husytami. Uczestnik bitwy pod Nikopolis w 1396 roku. Wiernie służąc Luksemburczykowi doszedł do najwyższych węgierskich stanowisk oraz ogromnego majątku. Wojewoda Siedmiogrodzki, „król Słowacji”. Z potężnego zamku Beckov żelazną ręką rządził ogromnymi posiadłościami obejmującymi połowę zachodniej Słowacji, w tym całą dolinę Wagu. Dyplomata i pośrednik węgierskiego króla w kontaktach z Polską i Zakonem Krzyżackim. Negocjował odsprzedanie Krzyżakom Nowej Marchii w 1402 roku. W lipcu 1410 roku, już w czasie trwania Wielkiej Wojny z Zakonem Krzyżackim, dostarczył Jagielle akt wypowiedzenia wojny przez Zygmunta Luksemburczyka. Kilka miesięcy później stanął na czele węgierskiego najazdu na południowe ziemie polskie. Spalił i złupił Stary Sączy i przedmieścia Nowego Sącza. Polskie rycerstwo dopadło go dopiero pod słowackim Bardiowem. Sygnatariusz rozejmu polsko-węgierskiego w Nowej Wsi Spiskiej w 1411 roku oraz pokoju w Lubowli w 1412 roku. Fundator Kaplicy Węgierskiej przy kościele św. Katarzyny na krakowskim Kazimierzu. Zmarł w 1414 roku. Fot. Wikimedia Commons
4. Spytek II z Melsztyna
Rycerz herbu Leliwa. Urodził się około 1364 roku. Pochodził z jednego z najważniejszych rodów średniowiecznej Polski, który swe gniazdo ulokował w małopolskim Melsztynie. Od czasów Andegawenów pełnił wysokie stanowiska na dworze królewskim. W 1381 roku został wojewodą krakowskim, później starostą krakowskim. Zwolennik Jagiellonów oraz unii z Litwą, jeden z sygnatariuszy aktu krewskiego. Uczestnik wyprawy wojennej na Ruś Halicką, w 1396 roku otrzymał Podole jako lenno. Pośredniczył w kontaktach między królem Władysławem Jagiełłą, a wielkim księciem Witoldem. Uczestnik litewskiej wyprawy wojennej przeciwko Tatarom. Widząc ogromną przewagę tatarską namawiał księcia Witolda do ugody. Oskarżony o tchórzostwo zobowiązał się do walki aż do zwycięstwa lub… śmierci. Ponoć tatarski wódz – Edygej – darował mu złoty kołpak, który miał w bitwie ochronić go od śmierci. Rycerz kołpaku nie założył. Mimo sromotnej klęski wojsk litewskich nad rzeką Worsklą w 1399 roku nie skalał się ucieczką. Poległ w walce. Fot. Augustinus Thille (miedzioryt 1644), Wikimedia Commons
5. Zawisza Czarny z Grabowa
Rycerz herbu Sulima. Urodził się około 1370 roku. Pochodził z Sandomierszczyzny. Protegowany biskupa krakowskiego Piotra Wysza (jego bratanica była żoną Zawiszy). W służbie Zygmunta Luksemburskiego bił się z Turkami m.in. pod Nikopolis. W 1410 roku na wieść o wojnie polsko-krzyżackiej porzucił służbę u węgierskiego króla – sojusznika Krzyżaków – i powrócił do Polski. Pod Grunwaldem walczył w szeregach rycerstwa krakowskiego pod wielką chorągwią królewską z wizerunkiem Orła Białego. Legenda głosi, że to właśnie Zawisza w krytycznym momencie bitwy uratował ją przed upadkiem. W 1412 roku brał udział w turnieju w Budzie, w 1414 roku reprezentował Polskę na soborze powszechnym w Konstancji. Został tam wybrany „stróżem porządku i wolności” – jako jeden z 24 najbardziej godnych zaufania rycerzy europejskich. Stawał w obronie oskarżonego o herezję i spalonego na stosie Jana Husa. Rok później na turnieju w Perpignan, w pierwszym natarciu, wysadził z siodła najlepszego rycerza Europy Zachodniej – Jana Aragońskiego. Uczestniczył też w kolejnej wojnie z Krzyżakami tzw. wojnie głodowej. W 1424 roku z okazji koronacji czwartej żony Jagiełły wyprawił w Krakowie wielką ucztę dla monarchów. Dyplomata i poseł. Pośredniczył w kontaktach polsko-węgierskich. Starosta kruszwicki i spiski. Zginął w 1428 roku pod Gołąbcem podczas wyprawy Zygmunta Luksemburskiego przeciw Turkom. Mimo możliwości ucieczki, na polu bitwy pozostał do końca. Trafił do tureckiej niewoli, gdzie został zamordowany. Fot. Jan Matejko, Wikimedia Commons
6. Mszczuj ze Skrzynna
Rycerz herbu Łabędź. Właściciel zamku w Barwałdzie, dzierżawca Inowłodza. Uczestnik bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku. To najprawdopodobniej on w czasie batalii powalił wielkiego mistrza krzyżackiego. Jan Długosz w swojej Kronice zanotował, że to Mszczuj poinformował króla Władysława Jagiełłę o śmierci Ulrycha von Jungingen. Jemu też przypadł pektorał ze świętymi relikwiami, który należał do wielkiego mistrza. Po Grunwaldzie kontynuował swój udział w Wielkiej Wojnie. Walczył w bitwie pod Koronowem. W kolejnych latach aktywny uczestnik życia politycznego w Polsce. W 1412 roku w składzie elitarnej 14-osobowej drużyny polskiej na turniej rycerski w Budzie. Dworzanin królowej Zofii Holszańskiej. Jeden z wodzów wyprawy wojennej księcia Witolda na Nowogród Wielki w 1428 roku. W latach 1431 i 1432 uczestnik kampanii wojennej przeciw Świdrygielle. Zmarł w 1446 roku. Foto. Krzysztof Hynek, CC BY-SA 4.0, Pomnik: Dorota Walijewska, Andrzej Walijewski, Wikimedia Commons
7. Jakub Skarbek z Góry
Rycerz herbu Abdank. Pochodził z możnego rodu Skarbków. U progu XV wieku w służbie króla węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego. Do Polski powrócił na wezwanie króla Władysława Jagiełły zwołującego rycerstwo na Wielką Wojnę z Zakonem Krzyżackim. Uczestnik bitwy pod Grunwaldem . Wojował na czele własnej chorągwi, wziął do niewoli krzyżackiego sojusznika – księcia szczecińskiego Kazimierza V. W 1414 roku wysłany przez Jagiełłę, wraz z Grzegorzem Ormianinem, jako poseł do tureckiego sułtana Mehmeda I. Byli to pierwsi europejscy dyplomaci przyjęci na sułtańskim dworze. Wydarzenie to oznaczało nawiązanie stosunków dyplomatycznych Polski z Turcją. W okresie małoletności króla Władysława Warneńczyka w grupie najważniejszych możnowładców Królestwa faktycznie sprawujących rządy w państwie. Zginął w 1438 roku podczas bitwy na Krasnym Polu odpierając tatarski najazd na Podole i Ruś. Fot. Jan Matejko, Wikimedia Commons
8. Dobko z Oleśnicy
Rycerz herbu Dębno. Członek możnego rodu Oleśnickich. Od wczesnej młodości na dworze króla Władysława Jagiełły. Zwycięzca turnieju rycerskiego w Toruniu w 1404 roku. Uczestnik Wielkiej Wojny. Pod Grunwaldem stanął na czele własnej chorągwi, a na kopie miał zetrzeć się z samym wielkim mistrzem. Uczestnik oblężenia Malborku, podczas jednego ze szturmów miał się przedrzeć przez zamkowe mury. Brał udział w słynnym turnieju w Budzie w 1412 roku. Sygnatariusz unii polsko-litewskiej w Horodle. Kasztelan wojnicki, lubelski, sandomierski, starosta krakowski, podczaszy krakowski, wojewoda sandomierski. Pan zamku w podsandomierskim Siennie oraz fundator kościoła św. Zygmunta. Świadek i uczestnik najważniejszych wydarzeń politycznych i dyplomatycznych okresu panowania króla Władysława Jagiełły m.in. rokowań z Erykiem Pomorskim, spotkań z Zygmuntem Luksemburskim, pokoju polsko-krzyżackiego w Mełnie w 1422 roku, nadania przywileju królewskiego w Jedlni w 1430 roku czy kampanii wojennej przeciw Świdrygielle. Wiosną 1440 roku w gronie małopolskich panów odprowadzał na Litwę młodego Kazimierza Jagiellończyka. Zmarł w tym samym roku. Fot. Gyvunas, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
9. Spytek III z Melsztyna
Rycerz herbu Leliwa. Kolejny z wielkich przedstawicieli rodu Melsztyńskich. Syn Spytka II, bohatera znad rzeki Worskli. Występujący w roli przywódcy opozycji do potężnego biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego na szlacheckich zjazdach w Opatowie i Piotrkowie. Starosta biecki, współpracownik królowej Zofii Holszańskiej, członek Rady Królewskiej. Stronnik husytyzmu w Polsce, zwolennik osadzenia na czeskim tronie Kazimierza Jagiellończyka. W 1439 roku zawiązał w Nowym Mieście Korczynie konfederację sprzeciwiającą się płaceniu dziesięciny oraz coraz większej roli stanu duchownego w życiu państwa, a faktycznie skierowaną przeciwko wszechwładzy Zbigniewa Oleśnickiego okresu panowania małoletniego króla Władysława Warneńczyka. Otoczony przez wojska biskupie zginął w krwawej bitwie pod Grotnikami. Pośmiertnie osądzony i uznany za zdrajcę. Wyrok unieważnił król Władysław Warneńczyk. Fot. Augustinus Thille (miedzioryt 1644), Wikimedia Commons
10. Piotr Dunin z Prawkowic
Rycerz herbu Łabędź. Urodził się około 1414 roku. Pochodził ze starego rodu Łabędziów. W połowie XV wieku na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka piastował różne dworskie stanowiska. W latach 1454-1466 w dobie wojny trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim naczelny wódz wojsk królewskich. Pogromca Zakonu, zwycięzca spod Świecina, zdobywca Gniewu i Chojnic. Konsekwentnie dążył do odcięcia Krzyżaków od dopływu wsparcia z Zachodu zarówno na lądzie, jak i na morzu. Reformator wojsk królewskich, twórca polskiej armii zaciężnej. W 1472 roku uczestnik wyprawy węgierskiej, która na tronie w Budzie próbowała osadzić królewicza Kazimierza. Dowódca wojsk królewskich w czasie tzw. wojny popiej z oddziałami biskupa warmińskiego Mikołaja Tungena. Starosta malborski. Zaufany współpracownik Kazimierza Jagiellończyka. Bohater przełomu epok – średniowiecza i nowożytności. Zmarł w 1484 roku. Fot. PiotrPiotrPl, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Piotr Worwa
Bibliografia:
Prochaska Antoni, Ścibor ze Ściborzyc, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń 1912.
Skurzyński Piotr, Rycerze polscy, Świat Książki, 2000.
Węgłowski Adam, Koniec wielkiego mistrza, „Krzyżem i mieczem. Potęga i upadek Zakonu”, Focus Historia Ekstra, nr 2/2021, s. 96-101.
Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl
Spytkowie z Melsztyna – o rodzie potężnych wielmożów z prof. Grzegorzem Myśliwskim rozmawia Andrzej Sowa, Polskie Radio, 01.11.2001 r.
Tytułowa grafika: Bitwa pod Płowcami, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Wikimedia Commons
