W II połowie XVI wieku nad brzegami Morza Bałtyckiego powiało zmianami. Z mapy Europy znikało właśnie państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych obecne od średniowiecza na terenach dzisiejszej Łotwy i Estonii. Rozpoczynał się pierwszy akt rozgrywki mocarstw o panowanie nad Bałtykiem. Do wojny szykowała się Rzeczpospolita, Szwecja i Moskwa. Nastał czas wielkiej polityki i… wielkiej miłości.
Posłowie z północy
W 1562 roku do Wilna przybyli z mroźnej Finlandii posłowie szwedzkiego królewicza Jana. Przybysze z północy upadli przed polskim królem Zygmuntem Augustem prosząc go o rękę jego siostry Katarzyny. W obliczu nadchodzącego starcia o Bałtyk mariaż królewskiej siostry ze szwedzkim księciem wydał się Zygmuntowi nader korzystny. Decyzje zapadły… 4 października 1562 roku szwedzki królewicz Jan i starsza od niego o 11 lat polska królewna Katarzyna stanęli na ślubnym kobiercu. Huczne uroczystości weselne odbyły się w Wilnie i trwały cały tydzień. Wśród gości znajdował się oczywiście polski król Zygmunt August, królewska siostra Anna i inne znakomitości Rzeczpospolitej. Zabrakło króla Szwecji i brata Jana – Eryka XIV. Chory psychicznie władca zdążył już bowiem wycofać się z poparcia dla planów brata. Jego nieobliczalna natura miała niedługo zaciążyć nad losem małżonków…
Miniatura Katarzyny Jagiellonki, warsztat Lucasa Cranacha Młodszego, 1555 rok. Źródło: Wikimedia Commons
Skarby Jagiellonki
Tymczasem weselne uroczystości dobiegły końca, a młoda para szykowała się do wyjazdu. Książę Jan zdążył jeszcze udzielić polskiemu królowi pożyczki pod zastaw kilku zamków w Inflantach. Z kolei Katarzyna zajęła się organizacją swej ślubnej wyprawy. A była ona imponująca. W podróż do Finlandii polska królewna zabrała klejnoty, diamentowy naszyjnik, złote i srebrne pasy, wieńce perłowe, bransolety, ozdoby do strojów ze złota, pereł i kamieni szlachetnych, naczynia stołowe ze srebra i złota, stroje szyte ze złotogłowiu i wiele innych kosztowności. Królewskiej siostrze towarzyszyć miała również liczna świta, w której nie zabrakło kilku księży, a nawet czterech karłów. Taki to orszak dotarł do fińskiego zamku Åbo. W jego murach zamieszkała książęca para. Sielanka nie trwała jednak długo. Na północnym niebie zbierały się już czarne chmury…
Zamek w Åbo – średniowieczna warownia obronna wzniesiona w XIII–XIV w. na wyspie koło Turku w południowej Finlandii. W latach 1555–1563 zamek stał się oficjalną rezydencją wielkiego księcia Finlandii Jana III. Zamieszkała w nim również Katarzyna Jagiellonka. Źródło: Otto Jula [CC BY-SA 3.0], from Wikimedia Commons
Więzienie na wyspie
W 1563 roku król Szwecji Eryk XIV uznał księcia Jana za zdrajcę. W sierpniu książęca para została oblężona w zamku w Åbo. Po dwóch tygodniach walk obrońcy zamku skapitulowali przed oddziałami Eryka. Jan i Katarzyna zostali pojmani i uwięzieni w zamku Gripsholm na jeziorze Malarm. Wydani na pastwę chorego psychicznie króla oparcie znaleźli w sobie nawzajem. Katarzyna pozostała wierna mężowi. Sługom Eryka, którzy próbowali przekonać ją do porzucenia męża i wyjazdu do Polski rzuciła z dumą:
Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozdziela!
Wkrótce przyszła na świat książęca córka – Izabela. Dziewczynka zmarła niebawem. 20 czerwca 1566 roku na zamku w Gripsholm urodziło się kolejne dziecko Jana i Katarzyny. Po dziadku otrzymało imię Zygmunt. W międzyczasie sytuacja małżonków stawała się coraz bardziej dramatyczna. O rękę polskiej księżniczki zaczął bowiem zabiegać, powołując się na dawne obietnice Zygmunta Augusta, krwiożerczy moskiewski car – Iwan Groźny. W maju 1567 roku król Eryk XIV wpadł w szał i rozkazał wymordować wszystkich więzionych magnatów. W kraju zawrzało. Wybuchł bunt, którego obłąkany król nie był w stanie już zatrzymać. We wrześniu 1568 roku buntownicy opanowali Sztokholm. Po czterech latach niewoli wolność odzyskali Jan i Katarzyna. Do zamku na jeziorze Melar trafił Eryk XIV…
Katarzyna Jagiellonka z mężem i z synem Zygmuntem, Franciszek Streitt. Źrółdło; Wikimedia Commons
Królowa Szwecji
Trudne czasy minęły. 10 lipca 1569 roku na szwedzkim tronie zasiadł Jan III Waza. Katarzyna Jagiellonka została królową Szwecji. Kolejne lata minęły jej na wychowaniu dzieci, zabieganiu o dobre stosunki z Rzeczpospolitą oraz dbaniu o los katolików w protestanckiej przecież Szwecji. Podobnie jak niegdyś jej matka Bona w Polsce, stała się Katarzyna głównym źródłem renesansowych wpływów w swej nowej ojczyźnie na dalekiej północy. Królowa zmarła 16 września 1583 roku. Spoczęła w katedrze w Uppsali. Jej grobowiec zwieńczony został majestatycznym nagrobkiem. Pod jej zastygłym w kamieniu obliczem po dziś dzień widnieje herb Rzeczypospolitej…
Zygmunt III Waza, pędzla Marcina Kobera ok. 1590 r. Źródło: Wikimedia Commons
Epilog
Królowa umarła. Ale to nie koniec opowieści. Cztery lata po śmierci Katarzyny na tron Rzeczpospolitej obrany został jej syn, urodzony niegdyś w niewoli, Zygmunt III Waza. Drogę do polskiej korony utorowało mu wsparcie ciotki, starej królowej Anny Jagiellonki oraz potężnego kanclerza Jana Zamojskiego. Szlachta w młodym szwedzkim królewiczu widziała legalnego potomka starej dynastii, krew wielkich Jagiellonów. W stołecznym Krakow panowie bracia witali go tymi słowy…
Przybyć tu raczyłeś swój między swe, obcym tu nie jesteś!
Zygmunt III Waza na polsko-litewskim tronie zasiadać miał prawie pół wieku. To za jego panowania Rzeczpospolita Obojga Narodów miała osiągnąć szczyt swej potęgi. Historia zatoczyła koło…
Piotr Worwa
Bibliografia:
Jasienica Paweł, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
Rosik Stanisław, Wiszewski Przemysław, Poczet Polskich Królów i Książąt – od Jana Olbrachta do królów zaborowych, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005.
Turska Krystyna, Wyprawa ślubna Katarzyny Jagiellonki, wilanow-palac.pl
Tytułowa grafika: Katarzyna Jagiellonka z mężem i z synem Zygmuntem na zamku Gripsholm, obraz Józefa Simmlera. Źródło: Wikimedia Commons
