Ryga – 10 pereł łotewskiej architektury

Moje myśli idą w jednym kierunku – znaczenie budynku i jego wpływ na Łotyszy. (Gunārs Birkerts – łotewski architekt)

Osiem wieków miasta Rygi odcisnęło na nim piętno niełatwej historii. Znakomicie dostrzec można je w ryskiej architekturze. Mieszanka stylów i tradycji, pozostałości panowania ościennych mocarstw oraz architektoniczne wyrazy pragnienia wolności… Wszystko to odnaleźć można w urokliwych uliczkach Rygi, które szlakiem architektonicznych perełek prowadzą od średniowiecznych początków miasta, aż do współczesności.

1. Baszta Prochowa

Ryskie mury obronne zostały wzniesione w latach 1206-1207. W kolejnych dekadach i stuleciach były systematycznie rozbudowywane. Głównym budulcem, który wykorzystywano był kamień i cegła. Wkrótce średniowieczną Rygę otoczyły mury o wysokości sięgającej od 6 do 10m oraz szerokości około 1,80m. Dodatkowo w newralgicznych punktach zostało wzniesionych 27 wież i baszt. Do miasta można było dostać się jedynie za pośrednictwem 8 bram. Najważniejszym i najlepiej zachowanym fragmentem fortyfikacji miejskich jest obecnie Baszta Prochowa. Wysokość baszty to 25,5m, średnica 14,3m, a grubość jej ściany to około 3m. Nie do końca wiadomo skąd wzięła się jej nazwa – Baszta Prochowa. Jedna z hipotez mówi, że składowano w niej proch, inna, że podczas ostrzału artyleryjskiego spowijał ją prochowy dym. Swój obecny wygląd baszta zawdzięcza rekonstrukcji dokonanej w dwudziestoleciu międzywojennym. Obecnie w jej wnętrzu znajduje się Muzeum Wojny.

2. Mała Gildia i Plac Liwów

Malowniczy Plac Liwów, nazwany na cześć jednego ze średniowiecznych łotewskich plemion, założony został dopiero w 1950 roku po rozbiórce powojennych ryskich ruin. Otoczony przez piękne kamieniczki, w których ulokowały się liczne restauracje i kawiarnie, stał się jedną z turystycznych atrakcji miasta. To właśnie na Placu Liwów znajdują się zabudowania świadczące o kupieckiej historii miasta – Mała Gildia, zrzeszająca rzemieślników oraz Wielka Gildia, grupująca kupców. Obie organizacje zostały założone w Rydze w połowie XIV wieku. Członkiem gildii można było zostać jedynie uzyskując jednomyślną zgodę wszystkich jej członków. Ponadto należało móc pochwalić się szlachetnym pochodzeniem oraz dobrą reputacją. Obecny kształt budynków gildii sięga XIX wieku. Wielką Gildię wzniesiono w latach 1853-1859 według projektu K. Bejne, a Małą Gildię w latach 1864-1866 zgodnie z koncepcją J. Felsko. Działalność gildii zawieszona została po wybuchu rewolucji październikowej w 1917 roku. Z Placem Liwów oraz kupieckimi gildiami łączy się jedna z miejskich legend. Naprzeciwko budynku Wielkiej Gildii znajduje się Dom Blumera – słynny Koci Dom. Zamożny mieszczanin Blumer, rozzłoszczony odrzuceniem jego kandydatury do gildii, na wieżyczkach swego domu zamontował figury czarnych kotów z uniesionymi ogonami skierowanymi w kierunku… budynku gildii. Zniewaga kupieckiej braci okazała się tak wielka, że sprawa skończyła się w sądzie, a ten nakazał figury kotów odwrócić. W ten oto sposób czarne koty z modernistycznej kamienicy autorstwa Fridricha Szeffela stały się jednym z symbolów Rygi…

3. Sobór Narodzenia Pańskiego

Sobór Narodzenia Pańskiego został wzniesiony w latach 1876-1883 według projektu Nikołaja Czagina. Swoją bryłą ze złotymi kopułami wyraźnie nawiązuje do stylu bizantyjskiego. Wysokość świątyni to 40m. Fundusze na jej budowę przeznaczył car Aleksander II. Świątyni nie oszczędziły zawieruchy XX wieku. W okresie I wojny światowej Niemcy zamienili ją w luterański zbór. Jeszcze gorzej sobór potraktowali Sowieci, którzy w latach 60. przekształcili go w planetarium. Świątynia bez przeszkód funkcjonowała w okresie łotewskiej państwowości w dwudziestoleciu międzywojennym oraz po 1991 roku. Sobór jest największą świątynią prawosławną znajdującą się w krajach bałtyckich. W jego sąsiedztwie odnaleźć można pomnik feldmarszałka Michaiła Barclaya de Tolly – urodzonego na Łotwie bohatera rosyjskiej wojny z Wielką Armią Napoleona w 1812 roku.

4. Ul. Alberta – Art Nouveau

W 1901 roku na Wystawie Rzemiosła i Przemysłu zaprezentowany został nowy styl w sztuce zwany „art nouveau” czyli po prostu secesja. Na jego punkcie wkrótce oszaleli najbogatsi mieszkańcy Rygi, a miasto wypełniły wspaniałe kamienice i budynki publiczne prezentujące nowy architektoniczny styl. Mimo historycznych zawieruch Ryga po dziś dzień uchodzi za perłę secesyjnej architektury. Żadne z europejskich miast nie może poszczycić się większą liczbą secesyjnych kamienic. Najwspanialszym secesyjnym zakątkiem Rygi jest ul. Alberta, nazwana tak na cześć historycznego założyciela miasta – biskupa Alberta. Ekspresyjne zdobienia, artystyczne detale, nawiązania do różnych kultur oraz mitologii greckiej, rzymskiej i skandynawskiej, figury zwierząt, maszkarony, sfinksy, smoki i ludzkie twarze… elewacje kamienic zlokalizowanych przy ul. Alberta stanowią znakomity przykład stylu art nouveau. Znaczną część z nich zaprojektował Michał Eisenstein.

5. Teatr Narodowy

Budynek obecnego Teatru Narodowego Łotwy został wzniesiony w latach 1899-1901 według projektu Augusts’a Reinbergs’a. Prezentuje styl eklektyczny. Do 1918 roku funkcjonował w nim rosyjski Ryski Teatr Miejski. 18 listopada 1918 roku to właśnie w teatralnym gmachu proklamowana została niepodległa Republika Łotewska. W dwudziestoleciu międzywojennym teatr rozwijał się zarówno pod względem artystycznym, jak i technicznym – unowocześniono jego wyposażenie. Początkowo funkcjonował jako Teatr Robotniczy, którego pierwszym dyrektorem został pisarz Andrejs Upīts. W latach 1921-1925 dyrektorem teatru był największy łotewski poeta i dramaturg Rainis. W 1934 roku przeprowadzono gruntowny remont budynku. Po aneksji Łotwy przez ZSRS teatr funkcjonował jako Teatr Dramatyczny Łotewskiej SRR, a w okresie niemieckiej okupacji jako Ryski Teatr Dramatyczny, w którym prezentowane były przedstawienia rozrywkowe dla niemieckiej armii. W 1944 rok w ochronę budynku teatru, zagrożonego zniszczeniem przez wycofujących się z Rygi Niemców, zaangażowali się łotewscy aktorzy. Swoją nazwę – Teatr Narodowy – gmach odzyskał dopiero po 1988 roku.

6. Łotewska Akademia Nauk

Wieżowiec Akademii Nauk został wzniesiony w Rydze w latach 1951-1958, a oddany do użytku w latach 60. Posiada ponad 107m wysokości oraz 21 kondygnacji. Jego projektantami byli Osvalds Tīlmanis, Vaidelotis Apsītis i Kārlis Plūksne. Został zaprojektowany w stylu socrealizmu, a swym wyglądem nawiązuje do moskiewskich wieżowców – Siedmiu Sióstr Stalina. Jego elewacja wykonana została z kamienia. W czasach sowieckich był siedzibą Akademii Nauk Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Obecnie w budynku mieści się Akademia Nauk Łotwy. Dla turystów na najwyższej kondygnacji udostępniony został taras widokowy. Siostrzanym budynkiem dla Wieżowca Łotewskiej Akademii Nauk jest… Pałac Kultury i Nauki w Warszawie.

7. Ryska wieża telewizyjna

Wieża radiowo-telewizyjna zlokalizowana na wyspie Zaķusala na rzece Dźwinie to najwyższy obiekt budowlany w Rydze oraz na całej Łotwie. Jednocześnie to trzecia co do wysokości wieża w Europie, a najwyższa w Unii Europejskiej. Jej wysokość to 368,5m. Wzniesiona została w latach 1979-1986. Sygnał nadaje od roku 1986. Cała konstrukcja nośna wieży oparta została na trzech masywnych filarach posadowionych na palach. Wieża jest w stanie oprzeć się wiatrom o prędkości 44m/s oraz trzęsieniu ziemi o sile 7,5 stopni w skali Richtera. Na wieży znajduje się taras widokowy.

8. The Sun Stone

Szklany biurowiec, o wdzięcznej nazwie Kamień Słoneczny, to najwyższy budynek w Rydze i na Łotwie, oraz drugi pod względem wysokości w państwach bałtyckich. Zlokalizowany jest u brzegów Dźwiny. Został zbudowany w latach 2002-2004. Na prawie 123m wysokości posiada 27 kondygnacji. Jego architekci to: Viktor Valgums i Alvis Zlaugotnis. Obecnie jest siedzibą centrali Swedbank.

9. Biblioteka Narodowa

Historia łotewskiej biblioteki narodowej sięga początków łotewskiej państwowości. Jako Państwowa Biblioteka Łotwy została założona 29 sierpnia 1919 roku, a jej pierwszym dyrektorem został badacz literatury i bibliograf Jānis Misiņš. Pierwsze biblioteczne zbiory pochodziły z dawnych rosyjskich bibliotek i szkół zlokalizowanych na terenie Rygi oraz z kolekcji prywatnych. Zaledwie po roku swego funkcjonowania biblioteka dysponowała już ok. 250 tys. egzemplarzy wszelkiej literatury. W przededniu sowieckiej aneksji państwa łotewskiego w 1940 roku zbiory biblioteczne wynosiły 1,7 miliona tomów. Niemiecka oraz dwie sowieckie okupacje uszczupliły zasoby biblioteki. Najcenniejsze zbiory zagrabili Niemcy. Niewygodne z historycznego punktu widzenia pozycje książkowe zniszczyli z kolei Sowieci, zalewając biblioteczne półki propagandową makulaturą. W latach 1940-1991, po aneksji Łotwy i włączeniu jej w skład ZSRS, biblioteka funkcjonowała jako Biblioteka Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Po rozpadzie ZSRS oraz odzyskaniu niepodległości przez państwo łotewskie ponownie stała się Biblioteką Narodową Łotwy. W 2008 roku zapadła decyzja o budowie nowoczesnego gmachu biblioteki w Rydze zaprojektowanego przez architekta Gunārsa Birkertsa. Wkrótce ruszyły prace budowalne, które zakończyły się w 2013 roku. Rok później Pałac Światła, jak nazwano gmach biblioteki, oddano do użytku. Imponujący, piramidalny budynek ze stali i szkła zlokalizowany w pobliżu Dźwiny wznosi się na wysokość 68,3m. Jego wymiary u podstawy to 170m x 44m. Całkowita powierzchnia budynku to ponad 45 tys. m². W pobliżu Łotewskiej Bibliotek Narodowej znajduje się pomnik Rainisa – ojca łotewskiej literatury.

10. Zunda Towers

Zunda Towers to para drapaczy chmur zlokalizowanych w pobliżu Kanału Zunda. Kompleks składa się z dwóch cylindrycznych, szklanych wież. Wysokość jednej to 123m, a drugiej 117m. Każda z wież posiada 30 kondygnacji – biurowych i mieszkalnych. Ich budowa trwała od 2004 do 2017 roku. Budynki zostały zaprojektowane przez łotewską firmę architektoniczną FLTadao & Lukševics, natomiast elewację zaprojektował architekt Helmut Jahn. Do 2022 roku kompleks znany był pod nazwą Z-Towers. Po rosyjskiej agresji na Ukrainę, aby uniknąć skojarzeń z putinowskim symbolem Z, nazwę zmieniono na Zunda Towers.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Sepp Valeri, Ryga. Miasto na granicy tysiącleci, Felistella, 2013.

Užule-Fons Sandra, Ryska secesja, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 77.

Łotewski Teatr Narodowy. 100 lat, 100.teatris.lv

Materiały z wystawy w Łotewskiej Akademii Nauk

Tytułowa grafika: Wieża telewizyjna w Rydze na wyspie na rzece Dźwinie, zdjęcie mojego autorstwa, 2022 rok.