Na straży polskiej suwerenności czyli Prezydenci RP na Uchodźstwie

Ich misja rozpoczęła się we wrześniu 1939 roku. Gdy pod ciosami Niemców i Sowietów upadło polskie państwo, a polskie władze internowane zostały w Rumunii, prezydent Ignacy Mościcki na mocy uprawnień, które zapewniała mu konstytucja kwietniowa, zrzekł się stanowiska, a swym następcą mianował Władysława Raczkiewicza. Odtąd kolejni polscy Prezydenci na Uchodźstwie, stali na straży ciągłości polskiej państwowości. Nie było to łatwe. Gdy po zakończeniu II wojny światowej w Polsce władzę przejęli przywiezieni na rosyjskich tankach komuniści, ich droga nad Wisłę została zamknięta. Odcięci od Ojczyzny, porzuceni przez zachodnich Aliantów, niezłomnie strzegli tradycji polskiej suwerenności, której symbolami stały się prezydenckie insygnia. Mijały dni, miesiące, lata… A oni trwali i nie zawiedli! Historia w końcu przyznała im rację.

1. Bolesław Wieniawa-Długoszowski

Urodził się 22 lipca 1881 roku w Maksymówce na Ukrainie. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Ukończył medycynę na Uniwersytecie Lwowskim. Artysta. Po studiach wyjechał do Paryża, gdzie został jednym ze założycieli Towarzystwa Artystów Polskich. Zafascynowany Piłsudskim, którego spotkał właśnie w Paryżu. Od 1910 roku w Związku Strzeleckim. Podczas I wojny światowej w Legionach Polskich oraz Polskiej Organizacji Wojskowej. Uczestnik wyprawy kieleckiej Piłsudskiego, w słynnym oddziale Beliny, oficer I Brygady. Od 1915 roku adiutant Józefa Piłsudskiego. Uczestnik bitwy pod Marcinkowicami. Dyplomata i ambasador. Szara eminencja przewrotu majowego. W dniach poprzedzających zamach stanu dokonał rozeznania, które oddziały pozostaną wierne Piłsudskiemu. Żołnierz i kawalerzysta. W Wojsku Polskim dosłużył się stopnia generała. Jedna z najbarwniejszych postaci II RP. Literat, dusza towarzystwa warszawskich salonów, wolnomularz. Do samego końca u boku Marszałka. Uczestniczył w sekcji jego zwłok, zajął się organizacją pogrzebu. Od 1938 roku ambasador RP we Włoszech. Przyjaciel ministra spraw zagranicznych Włoch Galeazzo Ciano. Dla sprawy polskiej starał się pozyskać stronę włoską oraz działać na rzecz rozluźnienia stosunków włosko-niemieckich. 21 września 1939 roku wyznaczony przez Ignacego Mościckiego na Prezydenta RP. Stanowisko piastował przez… 1,5 dnia. Następstwa zrzekł się oficjalnie wskutek sprzeciwu gen. Sikorskiego oraz nacisków Francji. Zmarginalizowany przez Władysława Sikorskiego, mianowany ambasadorem na Kubie. W 1942 roku popełnił samobójstwo skacząc z okna jednego z nowojorskich budynków. W 1990 roku jego prochy powróciły do Polski i spoczęły wśród legionistów na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Fot. Wikimedia Commons

2. Władysław Raczkiewicz

Urodził się 28 stycznia 1885 roku w Kutaisi w Gruzji. Pochodził z rodziny polskiego sędziego służącego carowi na Kaukazie. Studiował prawo na Uniwersytecie w Petersburgu oraz Dorpacie. W rosyjskiej stolicy dołączył do związanej ze środowiskami narodowymi tajnej Organizacji Młodzieży Narodowej, a później do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. W okresie I wojny światowej powołany do rosyjskiego wojska. Jeden z organizatorów Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpol) reprezentującego żołnierzy polskiego pochodzenia w Rosji, którego w 1917 roku został przewodniczącym.  Prezes Rady Naczelnej Polskiej Siły Zbrojnej z siedzibą w Kijowie, która kontynuowała misje Naczpol-u. Od 1918 roku w Wojsku Polskim. Bronił Mińska przed bolszewikami. W 1920 roku dowodził ochotniczym oddziałem w rejonie Wilna. W II RP piastował szereg stanowisk administracyjnych i politycznych. W latach 1919-1921 był zastępcą Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich, szefem Zarządzania Terenów Przyfrontowych i Etapowych oraz Delegatem przy Rządzie Litwy Środkowej w Wilnie. W latach 1921, 1925-1926 oraz 1935-1936 minister spraw wewnętrznych. Wojewoda nowogródzki, wileński, krakowski, a w przededniu wybuchu II wojny światowej wojewoda pomorski. Po 1930 roku marszałek senatu i jedna z najważniejszych osobistości II RP. Od 1934 roku prezes Światowego Związku Polaków z Zagranicy (Światpol). Stanowisko to, oraz popularność w kręgach Polonijnych, utorowały mu drogę do prezydentury po katastrofie września roku 1939. Po zajęciu przez Niemców województwa pomorskiego, którego był wojewodą, wysłany do Paryża z misją działania wśród Polonii. Wkrótce, po internowaniu władz polskich w Rumunii, wyznaczony przez prezydenta Ignacego Mościckiego na kolejnego prezydenta RP. Zastąpił pierwotnie przewidywanego na to stanowisko Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, którego do rezygnacji zmusiły presja polskiej opozycji oraz Francuzów. 29 września 1939 roku oficjalnie objął urząd Prezydenta RP. Na mocy tzw. porozumienia paryskiego zrzekł się części swoich prezydenckich prerogatyw na rzecz premiera i Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego. W 1940 roku, po klęsce Francji, ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Aktywny uczestnik kryzysu rządowego 1940 roku, w którym podjął nieudaną próbę dymisji gen. Sikorskiego i zagapienia go na stanowisku premiera Augustem Zaleskim. Przeciwnik układu Sikorski-Majski z 1941 roku, który podpisano bez jego wiedzy. Po śmierci gen. Sikorskiego w katastrofie lotniczej na Gibraltarze starał się łagodzić spory między nowym premierem Stanisławem Mikołajczykiem, a nowym Naczelnym Wodzem gen. Sosnkowskim. Tego ostatniego zdymisjonował pod presją Aliantów w 1944 roku. Zmarł na białaczkę, z którą zmagał się przez całą swoją prezydenturę, 6 czerwca 1947 roku w Ruthin w Walii. Pochowano go na Cmentarzu Lotników Polskich w Newark w Wielkiej Brytanii. Swym następcą mianował Augusta Zaleskiego, naruszając zresztą wcześniejsze umowy, które gwarantowały to stanowisko Tomaszowi Arciszewskiemu. W 2022 roku jego doczesne szczątki zostały sprowadzone do Polski, gdzie spoczęły w Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie w warszawskiej Świątyni Opatrzności Bożej. Fot. Czesław Datka, Wikimedia Commons

3. August Zaleski  

Urodził się 30 września 1883 roku w Warszawie. Studia ekonomiczne ukończył na Uniwersytecie Londyńskim. Po wybuchu I wojny światowej na rzecz sprawy polskiej lobbował w Wielkiej Brytanii. Politycznie związany ze środowiskiem piłsudczykowskim. W niepodległej Rzeczpospolitej jedna z najważniejszych postaci polskiej dyplomacji. Członek polskiej delegacji na konferencji paryskiej. Poseł RP w Grecji i we Włoszech. W latach 1926-1932 minister spraw zagranicznych. Zastąpiony na tym stanowisku przez Józefa Becka. Po przewrocie majowym poparł Józefa Piłsudskiego. Prezes Rady Nadzorczej Banku Handlowego w Warszawie i senator. Po wrześniowej klęsce przedostał się na Zachód. Minister spraw zagranicznych w rządzie gen. Sikorskiego. Przeciwnik układu Sikorski-Majski w 1941 roku. Po jego zawarciu podał się do dymisji. Bliski współpracownik prezydenta Władysława Raczkiewicza, który wyznaczył go na swojego następcę. Funkcję Prezydenta sprawował od 1947 roku. Po zakończeniu siedmioletniej kadencji nie ustąpił ze stanowiska. Złamał w ten sposób zapisy konstytucji kwietniowej oraz wywołał rozłam w kręgach emigracyjnych, które w kontrze do niego powołały Radę Trzech – kolegialną głowę państwa. Był najdłużej urzędującym prezydentem w historii Polski. Jego prezydentura trwała 25 lat, aż do jego śmierci w 1972 roku. Swym następcą ogłosił Stanisława Ostrowskiego. Został pochowany na Cmentarzu Lotników i Spadochroniarzy Polskich w Newark. W 2022 roku jego doczesne szczątki zostały sprowadzone do Polski, gdzie spoczęły w Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie w warszawskiej Świątyni Opatrzności Bożej. Fot. Wikimedia Commons

4. Rada Trzech

Organ władzy wykonawczej, powołany latem 1954 roku przez przedstawicieli większości stronnictw politycznych uchodźstwa polskiego na emigracji w Wielkiej Brytanii. Powstała w kontrze do prezydenta Augusta Zaleskiego, który po upływie siedmioletniej kadencji odmówił ustąpienia ze stanowiska. W 1956 roku Rada Jedności Narodowej nadała Radzie Trzech uprawnienia prezydenta RP na Uchodźstwie. W jej skład wchodzili w różnych okresach: gen. Władysław Anders, Tomasz Arciszewski, Edward Raczyński, gen. Tadeusz Bór-Komorowski, gen. Roman Odzierżyński, Stanisław Mglej, Alfred Urbański, gen. Stanisław Kopański. Rada Trzech, dla odróżnienia od prezydenta Zaleskiego, nadawała Order Polonia Restituta. Funkcjonowała aż do śmierci prezydenta Augusta Zaleskiego w 1972 roku. Następnie uznała Stanisława Ostrowskiego za Prezydenta RP i rozwiązała się kończąc tym samym emigracyjny okres dwuwładzy. Fot. NAC (Na fotografii Tomasz Arciszewski, Władysław Raczkiewicz, gen. Władysław Anders)

5. Stanisław Ostrowski

Urodził się 29 października 1892 we Lwowie. Na medyka kształcił się na Uniwersytecie Lwowskim. Związany z galicyjskimi organizacjami strzeleckimi. Po wybuchu I wojny światowej w Legionach Polskich. Uczestniczył w obronie Lwowa przed Ukraińcami w 1918 roku. Żołnierz wojny polsko-bolszewickiej. Lekarz zarówno w okresie wojny, jak i pokoju. W II RP poseł na Sejm oraz od 1936 roku prezydent Lwowa. Jeden z przywódców obrony miasta przed Niemcami oraz Sowietami w 1939 roku. Pozostał w mieście aż do jego kapitulacji. Aresztowany przez NKWD, więziony i przesłuchiwany, zesłany na Syberię. Z łagru zwolniony na mocy traktatu Sikorski-Majski w 1941 roku. Ze Związku Sowieckiego wydostał się wraz z Armią Andersa. W jej szeregach przeszedł cały bliskowschodni oraz włoski szlak bojowy. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Służył w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia. W kolejnych latach pracował w swoim zawodzie lekarza dermatologa. Aktywny w środowiskach emigracyjnych. W dniu 9 kwietnia 1972 roku, po śmierci prezydenta Augusta Zaleskiego, objął urząd Prezydenta RP. Jego prezydentura zakończyła okres tzw. dwuwładzy. Uznając jego wybór Rada Trzech rozwiązała się. Stanowisko sprawował do 1979 roku. Zmarł 22 listopada 1982, dokładnie w rocznicę oswobodzenia Lwowa przez Polaków. Zdążył jeszcze wziąć udział w uroczystościach poświęconych tej rocznicy. Został pochowany na Cmentarzu Lotników i Spadochroniarzy Polskich w Newark. W 2022 roku jego doczesne szczątki zostały sprowadzone do Polski, gdzie spoczęły w Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie w warszawskiej Świątyni Opatrzności Bożej. Fot. (GFDL 1.2, Wikimedia Commons

6. Edward Raczyński

Urodził się 19 grudnia 1891 w Zakopanem. Pochodził z hrabiowskiego rodu Raczyńskich gospodarującego w Wielkopolsce. Prawo studiował w Lipsku i Londynie, a doktorat obronił na Uniwersytecie Jagiellońskim. W II RP jeden z ważniejszych polskich dyplomatów. Pracował na placówkach dyplomatycznych w Kopenhadze i Genewie. Od 1932 roku delegat Polski przy Lidze Narodów. Po 1934 roku ambasador Polski w Wielkiej Brytanii. W sierpniu 1939 roku w imieniu polskiego rządu podpisał polsko-brytyjski układ sojuszniczy. Świadek i uczestnik politycznej zawieruchy września 1939 roku. W latach 1941-1943 minister spraw zagranicznych polskiego rządu na uchodźstwie oraz główny architekt polskiej polityki zagranicznej. W 1944 roku próbował nakłonić Brytyjczyków do udzielenia realnego wsparcia powstaniu warszawskiemu. Ambasador RP w Londynie aż do wycofania uznania rządu polskiego przez Aliantów w 1945 roku. W kolejnych latach wykorzystując swoje prywatne znajomości starał się dalej działać na rzecz polskiej suwerenności. W latach 1954-1972 członek Rady Trzech. Od 1979 roku Prezydent RP. Współzałożyciel Funduszu Pomocy Krajowi, wspierającego opozycję polityczną w Polsce. Siedmioletnią kadencję pełnił do 1986 roku. Założyciel Fundacji im. Raczyńskich w Poznaniu. Rodowe skarby, na czele z pałacem i parkiem w Rogalinie, przekazał państwu polskiemu. Zmarł w 1993 roku w Londynie w wieku 102 lat. Spoczął w rodowym mauzoleum w Rogalinie w Wielkopolsce. Fot. NAC

7. Kazimierz Sabbat

Urodził się w Bielinach Kapitulnych w Górach Świętokrzyskich 27 lutego 1913 roku. Ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Założył Akademickie Kręgi Starszoharcerskie „Kuźnica”, których kadry w okresie okupacji wykorzystała Kwatera Główna Szarych Szeregów w Warszawie. Żołnierz września 1939 roku. Internowany na Węgrzech. Przepływając wpław graniczną rzekę dostał się do Jugosławii, a potem przez Włochy dotarł do Francji. Po ataku Niemiec na Francję walczył w szeregach 10. Brygady Kawalerii Pancernej Stanisława Maczka. Mimo odniesionych ran zdołał przedostać się do Wielkiej Brytanii. Wojnę kontynuował jako żołnierz gen. Maczka w 1. Dywizji Pancernej. Pod koniec wojny pracował jako referent ds. młodzieży przy Sztabie Generalnym. Po zakończeniu II wojny światowej pozostał na emigracji. Przedsiębiorca i aktywny działacz emigracyjny. Działacz ZHP i Stowarzyszenia Polskich Kombatantów. Od 1954 roku kierownik resortu skarbu, a w końcu prezes Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego czyli organu o uprawnieniach rządu powołanego w kontrze do prezydentury Augusta Zaleskiego. Współzałożyciel Zjazdu Polski Walczącej w 1966 roku oraz Funduszu Pomocy Krajowi w 1979 roku. Po wprowadzeniu stanu wojennego doprowadził do założenia Rady Pomocy Uchodźcom Polskim. W latach 1976-1986 premier rządu na Uchodźstwie. W 1986 roku objął urząd Prezydenta RP. Utrzymywał kontakty z krajową opozycją oraz emigracyjnymi reprezentacjami innych zniewolonych przez Sowietów państw. Zmarł 19 lipca 1989 roku. Dostał zawału po tym gdy do Londynu dotarła informacja o wyborze przez Sejm kontraktowy w Warszawie generała Wojciecha Jaruzelskiego na stanowisko prezydenta PRL. Serce starego prezydenta tej hańby nie wytrzymało… Został pochowany na cmentarzu Gunnersbury w Londynie. Fot. Wikimedia Commons

8. Ryszard Kaczorowski

Urodził się 26 listopada 1919 roku w Białymstoku. Kształcił się w białostockiej Szkole Handlowej. Od najmłodszych lat w harcerstwie. W 1939 roku zastępca komendanta białostockiego Pogotowia Harcerskiego. Po 17 września, po wejściu na Białostocczyznę Sowietów, współtworzył konspiracyjne struktury Szarych Szeregów. Latem 1940 roku aresztowany przez NKWD. Więziony w Białymstoku i Mińsku, skazany na karę śmierci. Ponad trzy miesiące przetrzymywany w celi śmierci. Wyrok zamieniono mu na 10 lat łagru. Karę odbywał nad Kołymą w kopalni złota Duskanja nazywanej Doliną Śmierci. Uwolniony na mocy traktatu Sikorski-Majski. Związek Sowiecki opuścił z Armią Andersa. Uczestnik kampanii włoskiej 2. Korpusu Polskiego i bitwy pod Monte Casino. Po zakończeniu II wojny światowej pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Aktywny w polonijnych organizacjach społecznych i harcerstwie. W latach 1955-1967 naczelnik harcerzy, a od 1967 roku przewodniczący ZHP. W latach 1986-1989 minister spraw krajowych rządu RP na uchodźstwie. W styczniu 1988 roku prezydent Kazimierz Sabbat wyznaczył go swoim następcą. 19 lipca 1989 roku zaprzysiężony na urząd Prezydenta. 22 grudnia 1990 roku na Zamku Królewskim w Warszawie jako ostatni Prezydent na Uchodźctwie przekazał insygnia władzy prezydenckiej nowo zaprzysiężonemu polskiemu prezydentowi Lechowi Wałęsie. W kolejnych latach, mimo podeszłego wieku, aktywny społecznie w kraju i na emigracji. Zginął 10 kwietnia 2010 roku w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem, towarzysząc prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu, w drodze na obchody 70. rocznicy zbrodni katyńskiej. Pochowany w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie. Fot. Cezary_p, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Piotr Worwa

Bibliografia:

Audycja Andrzeja Sowy z cyklu „Na historycznej wokandzie” spór wokół postaci Augusta Zaleskiego prowadzą dr Janusz Osica i red. Andrzej Tokarczyk, Polskie Radio, 03.10.2001 r.

Edward Raczyński w audycji Sławomira Szofa z cyklu „Postacie XX wieku”, Polskie Radio, 11.11.1997 r.

Generał Bolesław Wieniawa-Długoszowski w audycji Sławomira Szofa z cyklu „Postacie XX wieku”, Polskie Radio, 12.11.2000 r.

Profesor Rafał Habielski ocenia prezydentury Augusta Zaleskiego, Stanisława Ostrowskiego i Edwarda Raczyńskiego w audycji „Poczet prezydentów” autorstwa Marii Ballod, Polskie Radio, 27.10.1995 r.

Władysław Raczkiewicz w audycji Sławomira Szofa z cyklu „Postacie XX wieku”, Polskie Radio, 08.10.2000 r.

Zwykły niezwykły człowiek – prezydent Ryszard Kaczorowski. O ostatnim prezydencie na emigracji rozmawiali: historyk prof. Rafał Habielski oraz dr Małgorzata Ptasińska z IPN, aud. Ewy Stockiej, Polskie Radio, 15.04.2010 r.

Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl

Tytułowa grafika: Prezydent RP Władysław Raczkiewicz i premier RP Władysław Sikorski podczas składania oświadczeń, październik 1939 roku. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe