Na przestrzeni ośmiu wieków historii, Ryga wyrobiła sobie pozycję jednego z najważniejszych miast i portów Morza Bałtyckiego. O panowanie nad tym newralgicznym punktem wybrzeży Bałtyku zacięcie walczyli Niemcy, Polacy, Skandynawowie i Rosjanie. W końcu do głosu doszli jednak prawdziwi gospodarze regionu – Łotysze. U progu XX wieku stworzyli swoje państwo, a w Rydze ulokowali swą stolicę. To na jej ulicach odnaleźć można ślady długiej i skomplikowanej historii Łotwy zaklęte w niezwykłe postaci na cokołach…
Pomnik św. Rolanda
Na przełomie XII i XIII wieku łotewskie plemiona padły ofiarą niemieckiej ekspansji w basenie Morza Bałtyckiego. Decydującą rolę w podboju regionu odegrał założony w 1202 roku Zakon Kawalerów Mieczowych. Wielkie zasługi na tym polu miał też niemiecki biskup Albert von Buxhövden, który w 1201 roku założył Rygę. Miasto niebawem stać miało się jedną z najważniejszych metropolii kupieckich u wybrzeży Bałtyku oraz członkiem potężnego związku kupieckiego Hanza. Swojej pozycji nie utraciło mimo politycznych zawieruch. A tych w Inflantach nie brakowało. W latach 1329-1330 miasto opanowali Krzyżacy. W kolejnych dziesięcioleciach raz po raz wybuchały gwałtowne, często krwawe, spory między miejscowym mieszczaństwem, a zakonnymi władzami. W 1561 roku, już po sekularyzacji zakonu, Ryga znalazła się pod władzą polskich królów. Od 1621 roku, w wyniku wojen w Inflantach, należała do Szwecji. Ryga ciągle utrzymywała jednak swego rodzaju autonomię. Symbolem niezależności ryskiego mieszczaństwa stał się pomnik świętego Rolanda. Roland – hrabia i rycerz epoki karolińskiej – uosabiał bogactwo, pozycję i pomyślność Rygi. Jego figura z uniesionym do góry mieczem podkreślała pozycję miasta oraz jego prawa w zakresie handlu, sądownictwa i samorządu. Pomnik znajduje się na Placu Ratuszowym. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1474 roku. Ryski magistrat zlecił wtedy snycerzowi Jakubowi wykonanie nowej figury, która zastąpiłaby poprzedni posąg. Świadczy to najlepiej o tym, że historia obecności Rolanda w Rydze może być tak długa jak historia samego miasta. A ta to już przecież ponad 800 lat…
Pomnik Michaiła Barclaya de Tolly
W 1721 roku szwedzko-rosyjski pokój w Nystadt przyznał państwu carów Estonię oraz Inflanty wraz z Rygą. Siedem dekad później, po rozbiorach Rzeczpospolitej, Rosja przejęła również Kurlandię. Nowymi poddanymi cara stało się bogate niemieckie ziemiaństwo od stuleci gospodarujące u wybrzeży Morza Bałtyckiego. Miejscowi Niemcy bardzo szybko przystosowali się do nowej rzeczywistości. Przebojem weszli do elit państwa rosyjskiego okazując się jednymi z najwierniejszych poddanych cara. Ich przedstawicieli znaleźć można wśród rosyjskich żołnierzy, wodzów, dyplomatów i naukowców. To także oni budowali prestiż Politechniki Ryskiej – najstarszej carskiej uczelni technicznej, założonej w 1862 roku. Nie zabrakło ich również wśród rosyjskich wodzów, którzy powstrzymali inwazję Napoleona w 1812 roku. Najlepszym tego przykładem jest postać Michaiła Barclaya de Tolly. Choć urodził się na Łotwie w rodzinie szkockich imigrantów to jego ojczystym językiem był niemiecki. Jego dziadek pełnił funkcję burmistrza Rygi, a ojciec otrzymał szlachectwo rosyjskie. On sam szybko piął się po szczeblach kariery carskiej armii dochodząc do stopnia feldmarszałka oraz stanowiska głównodowodzącego wojsk rosyjskich w pierwszej fazie wojny z Napoleonem. W ogniu walki pod Możajskiem ubito pod nim 5 koni! Dwa lata później na czele rosyjskich wojsk dotarł do… Paryża. Zmarł w czasie drogi powrotnej do Rosji w 1818 roku. Jego pomnik został odsłonięty w Rydze w 1913 roku w ramach obchodów rosyjskiego stulecia zwycięstwa nad Napoleonem. Jego autorem był Wilhelm Wandschneider. Już dwa lata później pomnik został usunięty z cokołu i ewakuowany przed zbliżającym się do Rygi frontem I wojny światowej. Zatonął w drodze do Petersburga. Zrekonstruowany został dopiero w 2001 roku. Pomnik znajduje się w sąsiedztwie Soboru Narodzenia Pańskiego.
Pomnik Aleksandra Puszkina
Aleksander Puszkin był jednym z najwybitniejszych pisarzy rosyjskich doby romantyzmu. Przyszły poeta urodził się w Moskwie w starej rosyjskiej rodzinie szlacheckiej 6 czerwca 1799 roku. Jego pradziadem po matce był uszlachcony przez cara Piotra Wielkiego czarnoskóry niewolnik z Etiopii. Puszkin okazał się jednym z niespokojnych duchów swojej epoki. Obyty w najwyższych rosyjskich kręgach, przeciwnik carskiego despotyzmu, związany z dekabrystami, za co został ukarany zesłaniem. Jednocześnie krytyk polskiego powstania listopadowego oraz wielki konkurent Adama Mickiewicza. Nie stronił od romansów i pojedynków, co ostatecznie przypłacił życiem. To właśnie jeden z jego romansów związał jego postać z Rygą. W latach 20. XIX wieku poeta stracił głowę dla pięknej arystokratki, żony starego rosyjskiego generała, Anny Kern. Ta wraz z mężem mieszkała w Rydze. Ich spotkania oraz listowna korespondencja nie pozostały bez wpływu na twórczość Puszkina. To Annie Kern poeta zadedykował jeden ze swych najbardziej znanych wierszy „Do ***”. Kontakt między kochankami urwał się po ślubie Puszkina z Natalją Gonczarową. To jednak nie koniec zagmatwanych perypetii miłosnych pięknej Anny. Wkrótce zakochała się bez pamięci w młodszym o 20 lat kadecie. Dla związku z nim poświęciła swoją pozycję oraz dostatnie życie. Zmarła w 1879 roku… o 4 miesiące przeżywszy swojego młodego ukochanego. Pomnik Aleksandra Puszkina, autorstwa Aleksandra Tartynowa , wzniesiony został w parku Kronvalda w 2009 roku jako dar miasta Moskwy. Bulwar wzdłuż parku został nazwany imieniem Puszkina już w dwudziestoleciu międzywojennym.
Pomnik George’a Armitsteada
U progu wieku XX Ryga była czwartym co do wielkości miastem Imperium Rosyjskiego. W 1901 roku w mieście zorganizowane zostały obchody 700-lecia założenia Rygi. Na Wystawie Rzemiosła i Przemysłu zaprezentowany został wtedy nowy styl w sztuce zwany „art nouveau” czyli po prostu secesja. Na jego punkcie wkrótce oszaleli najbogatsi mieszkańcy Rygi, a patronem przebudowy miasta okazał się jego prezydent, pochodzący z brytyjskiej rodziny kupieckiej, George Armitstead. Z jego inicjatywy w Rydze wzniesiono kilkanaście nowych szkół i cztery szpitale, założono dziewięć miejskich parków oraz dokończono budowę Teatru Narodowego. Mimo historycznych zawieruch Ryga po dziś dzień uchodzi za perłę secesyjnej architektury. Żadne z europejskich miast nie może poszczycić się większą liczbą secesyjnych kamienic. Pomnik zasłużonego dla miasta prezydenta został odsłonięty w 2006 roku przez łotewską prezydent oraz… brytyjską królową Elżbietę II. Przedstawia naturalnej wielkości postaci burmistrza George’a Armitsteada, jego żony Cecylii Pychlau oraz ich psa Sunset, rasy chow chow. Jego autorami byli rzeźbiarz Andris Vārpa i metaloplastyk Denis Gocchiyev. Pomnik znajduje się w pobliżu budynku Łotewskiej Opery Narodowej.
Pomnik Rewolucji 1905 roku
W 1905 roku przez Imperium Rosyjskie przetoczyła się robotnicza rewolucja. Strajki, manifestacje i zamachy ogarnęły całą Rosję. Wkrótce jednym z najbardziej niespokojnych regionów Cesarstwa okazała się Łotwa. Mieszanka postulatów robotniczych i narodowych wyprowadziła na ulicę tysiące Łotyszy. W styczniu 1915 roku rosyjskie wojsko otworzyło ogień do demonstrantów w Rydze. Padło prawie 80 zabitych, wielu było rannych. Chaos rozlał się po łotewskich ziemiach. Chłopi ruszyli na szlacheckie, głownie niemieckie, dwory, wojsko pacyfikowało wsie. Ponad tysiąc osób zostało straconych, kolejne tysiące pognano na Sybir lub zamknięto w więzieniach. Wojskowy terror powoli dławił rewolucję. Pomnik upamiętniający bojowników rewolucji 1905 roku nad brzegiem Dźwiny, w rejonie Mostu Żelaznego, odsłonięty został w 1960 roku. Jego autorami byli rzeźbiarz Albert Terpilovsky i architekt Karlis Pluksne.
Pomnik Rainisa
Rainis, a konkretnie Jānis Pliekšāns, urodził się 1865 roku w łotewskiej rodzinie chłopskiej. Ukończył gimnazjum w Rydze, a następnie prawo na uniwersytecie w Petersburgu. W kolejnych latach prace zawodową łączył z działalnością dziennikarską oraz polityczną. Stał się jednym z najważniejszych przedstawicieli Nowego Nurtu – ruchu społeczno-politycznego łotewskiej inteligencji. Jest uznawany za ojca łotewskiego socjalizmu, który promował jako redaktor naczelny pisma „Dienas Lapa”. Jego artykuły głoszące idee socjalistyczne i narodowe nie umknęły uwadze władz carskich. W 1897 roku Rainis został aresztowany i wywieziony najpierw do Pskowa, a później do guberni Wiackiej. Czas wewnętrznego wygnania przeznaczył na tłumaczenie na język łotewski klasyków światowej literatury oraz stworzenie pierwszego zbioru własnych wierszy. Znacząco wpłynął tym na rozwój literackiego języka łotewskiego. W grudniu 1897 roku po powrocie do Rygi ożenił się z poetką i dramatopisarką Aspaziją (Elza Walteri). Wziął aktywny udział w rewolucji 1905 roku. Obawiając się prześladowań wyjechał wraz z żoną do Szwajcarii. Na emigracji kontynuował prace pisarską. Napisał wiele sztuk i wierszy. W jednym z nich pt. „Dźwina” wezwał do utworzenia niepodległego państwa łotewskiego. Do niepodległej już Łotwy powrócił jako bohater w 1920 roku. Pełnił stanowiska dyrektora Teatru Narodowego i ministra oświaty. Kandydował w wyborach prezydenckich. Zmarł 12 września 1929 roku. Jego pomnik znajduje się w parku Esplanāde niedaleko Soboru Narodzenia Pańskiego.
Pomnik Strzelców Łotewskich
Katastrofą dla ziem łotewskich okazała się I wojna światowa. Łotwę na dwie części przeciął front walk niemiecko-rosyjskich. Miasta, wsie, uprawy niszczyły działania wojenne oraz grabieżcza ewakuacja na wschód jaką prowadziła rosyjska administracja. Ludność dziesiątkowały głód, choroby i pobór do wojska. W trakcie I wojny światowej oraz łotewskiej wojny o niepodległość Łotwa poniosła ogromne straty ludnościowe. W latach 1914–1920 liczba ludności ziem łotewskich spadła o prawie 40%, z ponad 2,6 mln do 1,6 mln. Najważniejszą łotewską formacją wojskową z okresu I wojny światowej byli Strzelcy Łotewscy. Władze carskie powołały w ich szeregi nawet 40 tys. Łotyszy. Epopeja Strzelców Łotewskich rozpoczęła się od krwawych walk na linii Dźwiny w latach 1915-1917, szczególnie na przyczółku zwanym Wyspą Śmierci. Po rewolucji październikowej i upadku caratu Strzelcy Łotewscy w większości zasilili oddziały bolszewików. Odtąd zwani Czerwonymi Strzelcami Łotewskimi stali się podporą władzy bolszewickiej. Znamienne, że to właśnie oficer Czerwonych Strzelców Łotewskich, Jukums Vācietis, został pierwszym głównodowodzącym Armii Czerwonej. Oddzielną kartę w historii formacji stanowią dzieje Strzelców Łotewskich, którzy wzięli udział w łotewskiej wojnie o niepodległość oraz w wojnie domowej w Rosji po stronie Białych. Ciężkie walki z bolszewikami na Dalekim Wschodzie prowadził m.in. Łotewski Imantski Pułk Strzelecki i Łotewski Troicki Batalion Strzelecki. Pomnik, który pierwotnie poświęcony miał być Czerwonym Strzelcom Łotewskim, odsłonięto na placu nad Dźwiną, w rejonie Mostu Kamiennego, w 1971 roku. Jego symbolikę zmieniła wolna Łotwa. W 2000 roku na cokole pomnika zawisła tablica z napisem „Strzelcom łotewskim 1915-1920”. Odtąd pomnik symbolizuje ofiarę Strzelców Łotewskich poniesioną podczas I wojny światowej w armii Imperium Rosyjskiego oraz w rosyjskiej wojnie domowej.
Pomnik Alfreda Kalniņasa
Alfred Kalniņš urodził się w 1879 roku w rodzinie robotnika rolnego. Od najmłodszych lat przejawiał zdolności muzyczne. Gry na fortepianie i skrzypcach uczył się w łotewskich liceach. Edukację zakończył na prestiżowym Konserwatorium Petersburskim, gdzie kształcił się w dziedzinie gry na organach oraz kompozycji. W kolejnych latach pracował jako organista, pedagog i dyrygent. Swymi koncertami uświetniał liturgię w kościołach: św. Mikołaja w Parnawie, św. Anny w Lipawie, św. Jakuba w Rydze oraz w ryskiej Katedrze Domskiej. Od 1919 roku, już w niepodległej Łotwie, pracował jako kierownik Departamentu Muzyki w Ministerstwie Oświaty i przewodniczący Rady Muzycznej w Rydze. Profesor i rektor Łotewskiej Akademii Muzycznej w Rydze. Autor muzyki scenicznej oraz pieśni (m.in. do wierszy Jānisa Rainisa). Kompozytor setek utworów – pieśni, oper, baletów. Twórca łotewskiej opery narodowej. Jego najsłynniejszą operą stała się właśnie „Baņuta”, której premiera odbyła się w 1920 roku w stołecznej Rydze. Zmarł w 1951 roku w Rydze. Jego pomnik znajduje się niedaleko Łotewskiej Opery Narodowej. Odsłonięty został w 1979 roku w setną rocznicę urodzin kompozytora.
Pomnik Kārlisa Ulmanisa
Z początkiem 1917 roku waliło się w gruzy rosyjskie imperium carów. Rewolucja lutowa zmiotła z petersburskiego tronu Romanowów, rewolucja październikowa oddała władzę bolszewikom. 3 marca 1918 roku w Brześciu Litewskim Rosja wycofała się z I wojny światowej i podpisała pokój z Niemcami. Jednocześnie bolszewicy zrzekli się wszystkich rosyjskich zdobyczy na zachodzie, od Estonii po Krym. Już latem 1917 roku do Rygi wkroczyły wojska niemieckie. Z końcem roku 1917 delegaci wszystkich łotewskich krain ogłosili powstanie autonomicznego państwa łotewskiego, a 18 listopada 1918 roku Rada Narodowa proklamowała niepodległość Łotwy. Pierwszym łotewskim premierem został Kārlis Ulmanis. W kolejnych miesiącach Łotysze o swoją niepodległość musieli jeszcze stoczyć boje z bolszewikami, Niemcami oraz awanturnikami białego generała Bermondta-Awałowa. W styczniu 1920 roku ostatnim aktem wojny o łotewską niepodległość była operacja zimowa przeprowadzona przez wojska polsko-łotewskie dowodzone przez gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. Polskie oddziały we współpracy z Łotyszami, wyzwoliły Dyneburg i Łatgalię oraz przekazały je państwu łotewskiemu. Niepodległa Łotwa stawała się faktem. Jednym z jej architektów okazał się właśnie Kārlis Ulmanis. Urodził się 4 września 1877 roku w zamożnej rodzinie rolniczej. W młodości kształcił się na kierunkach rolniczych w Szwajcarii oraz w Niemczech. Aktywnie uczestniczył w rewolucji 1905 roku na Łotwie. Przed zemstą caratu schronił się w Stanach Zjednoczonych. Po rewolucji w Rosji powrócił do kraju, gdzie założył Łotewski Związek Ludowy. Szybko stał się jednym z najważniejszych łotewskich działaczy politycznych. W 1918 roku Rada Narodowa proklamowała niepodległość Łotwy oraz mianowała Ulmanisa pierwszym łotewskim premierem. U władzy pozostał przez cały okres walk o niepodległość. W kolejnych latach Łotwa uchwaliła konstytucję oraz przeprowadziła reformę rolną, łamiąc dominację niemieckiego ziemiaństwa. Ulmanis stanowisko premiera piastował jeszcze kilkukrotnie. W 1934 roku przejął dyktatorską władzę nad Łotwą. Wraz z gen. Jānisem Balodisem ogłosił stan wojenny, rozwiązał parlament i wszystkie partie polityczne. Od 1936 roku pełnił funkcję prezydenta. W obliczu zbliżającej się II wojny światowej rozpaczliwie starał się ratować łotewską państwowość idąc na ustępstwa wobec ZSRS. W 1940 roku na Łotwę wkroczyła Armia Czerwona. Sfałszowane wybory władzę oddały w ręce komunistów, a Łotwa została wcielona do ZSRR jako kolejna republika związkowa. Rozpoczęły się prześladowania i wywózki miejscowej ludności. Deportację dotknęły około 17,5 tys. mieszkańców Łotwy. 21 lipca 1940 roku NKWD aresztowało także Kārlisa Ulmanisa. Były prezydent został zesłany do Azji Środkowej, gdzie umarł dwa lata później, Miejsce jego pochówku pozostaje nieznane po dziś dzień.
Pomnik Wolności
Gdy gdzieś w dalekiej Azji umierał prezydent Ulmanis trwała już wojna hitlerowskiej III Rzeszy z Rosją Sowiecką. Po roku stalinowskiego terroru znaczna część mieszkańców Łotwy Niemców powitała jako wyzwolicieli. Wielu Łotyszy podjęło się kolaboracji z nowym okupantem. Na Froncie Wschodnim z nacierającą Armią Czerwoną do upadłego bił się łotewski Legion SS. W październiku 1944 roku do Rygi wkroczyła Armia Czerwona. Wraz z Niemcami z łotewskich obszarów ewakuowało się wtedy na zachód około 140 tys. Łotyszy. Powrót na Łotwę sowieckiej władzy wiązał się ze wznowieniem komunistycznego terroru. Jeszcze w marcu 1949 roku Rosjanie deportowali na Wschód około 42 tys. mieszkańców Łotwy. Wielu zagrożonych aresztowaniem schronienia próbowało szukać w lasach. Tak powstały grupy tzw. Leśnych Braci. Niewola po raz kolejny nadeszła ze Wschodu. W tragiczny sposób zmaterializowała się scena z najważniejszego ryskiego pomnika… Pomnika Wolności! W latach 30. aby uczcić łotewską niepodległość w centrum Rygi, w miejscu gdzie do 1915 roku stał konny pomnik cara Piotra Wielkiego, wzniesiona została Statua Wolności. Jej autorem był architekt Kārlis Zāle. Na szczycie 42 metrowego obelisku umieszczona została figura kobiety, tradycyjnie zwanej Mildą, która w wysoko uniesionych rękach dzierży trzy gwiazdy – symbol trzech łotewskich krain – Kurlandii, Łatgalii i Inflant. U podnóża pomnika znalazły się postaci symbolizujące podstawy łotewskiej państwowości takie jak Rodzina czy Praca. Statua Wolności skierowana została w kierunku Zachodnim. Za jej plecami, w kierunku wschodnim, rosyjskim, Łotysze ustawili spętane w łańcuchy postaci przypominające skąd nadeszła niewola. Głównym napisem umieszczonym na pomnikowym cokole okazało się hasło: „Ojczyźnie i Wolności”. Co ciekawe pomnik przetrwał czasy zarówno niemieckiej, jak i sowieckiej okupacji, choć kilkukrotnie planowano go usunąć. Dziś, tak jak w dwudziestoleciu międzywojennym, stanowi najważniejszy pomnik Rygi oraz symbol łotewskiej niepodległości, która odzyskana została ostatecznie w 1991 roku.
Piotr Worwa
Bibliografia:
Grala Hieronim, Okno Rosji, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 69-76.
Sepp Valeri, Ryga. Miasto na granicy tysiącleci, Felistella, 2013.
Užule-Fons Sandra, Ryska secesja, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 77.
Wilczewski Dominik, Burzliwe stulecie Bałtów, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 100-108.
Łotwa. Historia, encyklopedia.pwn.pl
O twórczości i biografii Aleksandra Puszkina mówią Anna Kuligowska-Korzeniewska, Wiesław Rzońca i Piotr Głuszkowski, Polskie Radio, 16.06.2019 r.
Tytułowa grafika: Widok na Rygę z wieży Kościoła św. Piotra w Rydze, 2022 rok. Zdjęcie mojego autorstwa, podobnie jak wszystkie zdjęcia wykorzystane w tekście.
