Malbork − miasto w cieniu krzyżackiego zamku

Malbork powstał i rozwinął się w cieniu potężnego krzyżackiego zamku – siedziby wielkiego mistrza i stolicy Państwa Zakonnego. Przez stulecia obecność warowni odcisnęła decydujące piętno na losach miasta. Z jednej strony okazała się błogosławieństwem, z drugiej przekleństwem. Bo o ile obecność zakonnych dostojników, a później starostów królewskich, niosła mieszkańcom rozwój i bogactwo, to już zamek wielokrotnie ściągał do miasta wrogie armie, wojnę i pożogę. Dziś nad Nogatem panuje już spokój, Malbork stał się zaś stolicą Żuław oraz wielką atrakcją turystyczną.

Stolica wielkich mistrzów

Pierwsze ślady osadnictwa na terenach wokół miasta Malbork datuje się na prehistoryczną epokę kamienia. Tysiąclecia później nad Nogat napłynęli Słowianie. Intensywnie rozwijające się osadnictwo wkrótce znalazło się w piastowskiej strefie wpływów, a na ziemi malborskiej zaczęły powstawać pierwsze grody. Miały one stanowić zaporę dla zamieszkujących wschodnie wybrzeża Bałtyku wojowniczych plemion pruskich. Wielka historia Malborka rozpoczęła się z końcem XIII wieku. Około 1274 roku Krzyżacy, którzy już w połowie stulecia opanowali te tereny, rozpoczęli budowę zamku. Prace zainicjował zakonny konwent z sąsiedniego Zantyru. W 1286 roku Malbork, a konkretnie Marienburg, otrzymał chełmińskie prawa miejskie. Cały czas trwała też budowa zamku, którego fortyfikacje zostały połączone z systemem murów i baszt opasających miasto. W 1309 roku Zakon Krzyżacki przeniósł do Malborka z Wenecji siedzibę wielkiego mistrza. Malbork stał się oficjalną stolicą Państwa Zakonnego. Awans polityczny oraz położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych i wodnych sprawiły, że miasto rozwijało się prężnie. W obrębie miejskich murów powstał podłużny Rynek, ratusz, kościół parafialny św. Jana, Szkoła Łacińska i 174 domy. Miasto stało się centrum handlu i rzemiosła.

Siedziba królewskich starostów

Z końcem lipca 1410 roku, po sromotnej klęsce wojsk krzyżackich pod Grunwaldem, pod murami Malborku stanęły wojska króla Władysława Jagiełły. Mimo prawie dwumiesięcznego oblężenia oraz licznych zniszczeń spowodowanych polskim ostrzałem miasto i zamek obroniły się. Nowy wielki mistrz Heinrich von Plauen nakazał odbudowę zniszczonych budynków oraz rozbudowę fortyfikacji. Po raz kolejny wojska polskie podeszły pod Malbork w dobie wojny trzynastoletniej. Latem 1457 roku król polski Kazimierz Jagiellończyk za prawie 670 kg złota wykupił malborski zamek z rąk nieopłaconych krzyżackich żołnierzy zaciężnych. Był to jednak dopiero początek zaciętych walk o stolice Zakonu, które ze zmiennym szczęściem toczyły się aż do 1460 roku. Ostatecznie w 1466 roku na mocy kończącego wojnę trzynastoletnią II pokoju toruńskiego Malbork wraz z Warmią i Żuławami Wiślanymi stawał się częścią Królestwa Polskiego. Odtąd przez 316 lat w mieście gospodarowali starostowie polscy, a Malbork bogacił się na handlu zbożem i drewnem.

Wojenne zawieruchy

Położenie na północnych krańcach Królestwa Polskiego sprawiło, że dzieje Malborka w kolejnych stuleciach nie były spokojne. W XVI wieku w mieście tryumfował luteranizm, później wraz z kontrreformacją w Malborku zagościli jezuici. Wiek wojen sprowadził do miasta Szwedów. Wojska szwedzkie okupowały miasto w latach 1626-1629 oraz w dobie potopu szwedzkiego. Jeszcze gorzej było w wieku XVIII. Słaba Rzeczpospolita stała się polem wielkiej wojny północnej między Szwecją, a Rosją. Przez Malbork, grabiąc, plądrując i ściągając kontrybucje, przetoczyły się armie szwedzka, saska i rosyjska. Tragicznej sytuacji dopełniła epidemia cholery, która w 1710 roku zdziesiątkowała mieszkańców. 12 września 1772 roku, na mocy I rozbioru Rzeczpospolitej, do Malborka wkroczyły wojska pruskie.

Na pruskiej prowincji

W XIX wieku, nie licząc napoleońskiej zawieruchy, Malbork funkcjonował jako spokojne, prowincjonalne miasteczko pruskie. Zafascynowani historią Krzyżaków niemieccy romantycy zainicjowali renowacje zamku. W drugiej połowie stulecia w mieście zaczął rozwijać się przemysł oraz pojawiły się kolej, gazownia i telegraf. I wojna światowa oszczędziła miasto, a w 1920 roku jego mieszkańcy w plebiscycie zdecydowali o przynależności Malborka do państwa niemieckiego. W dwudziestoleciu międzywojennym miasto rozwijało się dynamicznie, trwała odbudowa zamku, który stał się wielką niemiecką atrakcją turystyczną. Prawdziwym kataklizmem dla Malborka okazała się końcówka II wojny światowej. Ciężkie walki prowadzone między oddziałami niemieckimi, a nacierającą Armią Czerwoną, zamieniły miasto w ruinę. Zniszczeniu uległo blisko 80% zabudowy Starego Miasta, a krzyżacki zamek obrócił się w stertę gruzu. 8 marca 1945 roku wycofujący się z zamku Niemcy wysadzili w powietrze mosty na Nogacie. Po zakończeniu działań wojennych znaczna część Prus Wschodnich została przyznana państwu polskiemu, a w Malborku pojawiła się polska administracja. Wkrótce 4 mln cegieł z malborskiego gruzowiska zasiliło odbudowę Warszawy. Miasto zaś stopniowo podnosiło się z ruin, ruszył też wielki projekt odbudowy krzyżackiego zamku, który nieprzerwanie trwa aż do dnia dzisiejszego.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Stokowski Marek, Zamek Malbork. Siedziba wielkich mistrzów, TopSpot Guide

Historia Miasta Malbork, visitmalbork.pl

Malbork – niedostępna stolica państwa krzyżackiego, „Cuda Polski. Miejsca, które musisz zobaczyć”, Wydawnictwo Publicat

Tytułowa grafika: Mury i baszty Dolnego Zamku twierdzy malborskiej, 2021 rok. Fot. Rafał Worwa