Był rok 1605…
Niemal jednocześnie los zubożył Rzeczpospolitą o dwóch wybitnych wodzów. Starość sprzątnęła z placu Zamoyskiego, śmierć zabrała Radziwiłła Pioruna. Wcale tego owe dzieje nie odczuły – w Koronie dzierżył buławę Stanisław Żółkiewski, na Litwie Jan Karol Chodkiewicz. Przyszłość wysypać jeszcze miała na stół wojenny całą przygarść talentów. Spróbujmy to sobie niektórymi tylko przykładami uzmysłowić. W chwili zmagań pod Białym Kamieniem [1604 rok] Stanisław Koniecpolski był dopiero chłopaczkiem, Stefan Czarniecki miał trzy lata… albo nie począł się jeszcze w łonie matki (pewności brak, bo jego metryki nie posiadamy). Na godzinę narodzin Jana Sobieskiego należało poczekać ćwierć wieku z małym okładem.
Skąd tylu świetnych dowódców w tej pacyfistycznej, wojnom niechętnej, pozbawionej licznego wojska Rzeczypospolitej? I to we wszystkich trzech , tworzących jej ciało narodach! Bo Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, a także… Bohdan Chmielnicki byli jej obywatelami, w jej granicach dzień ujrzeli i wzrośli, karmili się jej treściami.
(Paweł Jasienica, „Rzeczpospolita Obojga Narodów”)
Przed Wami czas największych polskich zwycięstw, okres pogromców cesarzy, sułtanów i carów… Epoka Hetmanów!
1. Jan Zamojski
Hetman wielki koronny i kanclerz wielki koronny. Założyciel Zamościa, fundator Akademii Zamojskiej. Urodził się 19 marca 1542 roku w Sokołówce. Znakomicie wykształcony, studiował w Paryżu, Strasburgu i Padwie. Doktor praw, sekretarz króla Zygmunta Augusta. Jeden z czołowych polityków doby dwóch pierwszych wolnych elekcji. Przeciwnik Habsburgów. Przyjaciel i wieloletni współpracownik króla Stefana Batorego. Uczestnik wojny ze zbuntowanym Gdańskiem w 1577 roku oraz wojen z carem Iwanem Groźnym w latach 1577-1582. Dowódca oblężenia Pskowa w 1581 roku. Pogromca arcyksięcia Maksymiliana Habsburga w bitwie pod Byczyną w 1588 roku. Pod koniec życia w opozycji do króla Zygmunta III Wazy. Do późnej starości w służbie Rzeczpospolitej. W latach 1595-1600 interweniował w Mołdawii i Wołoszczyźnie osadzając przychylnych Polsce hospodarów na ziemiach sięgających Dunaju. Od 1600 roku dowodził kampanią wojenną przeciw Szwedom w Inflantach. Ze stanowiska zrezygnował w 1602 roku. Zmarł 3 czerwca 1605 roku. Fot. Marcello Bacciarelli, Wikimedia Commons
2. Krzysztof Radziwiłł „Piorun”
Hetman wielki litewski i wojewoda wileński. Urodził się 9 lutego 1547 roku w Łosośnej. Już w młodości u boku ojca hetmana wielkiego litewskiego Mikołaja Radziwiłła „Rudego” odpierał moskiewskie najazdy na Litwę. Jeden z wodzów wypraw króla Stefana Batorego na Inflanty i Rosje. Zdobywca wielu miast i twierdz. Dowódca legendarnego rajdu na ziemie moskiewskie w 1581 roku. Radziwiłł na czele kilku tysięcy jeźdźców, pustosząc i paląc, dotarł aż nad Wołgę, gdzie omal nie pojmał samego cara Iwana Groźnego. Krwiożerczy car pierzchnął w panice na wschód, a Radziwiłł po prawie trzech miesiącach powrócił pod oblegany przez Polaków Psków. W 1600 roku bronił Inflant przed Szwedami, gromiąc ich w bitwie pod Kokenhausen. Zmarł 20 listopada 1603 roku. Fot. Marcello Bacciarelli, Wikimedia Commons
3. Stanisław Żółkiewski
Hetman wielki koronny, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski. Założyciel Żółkwi. Urodził się w 1547 roku w Turynce pod Lwowem. Współpracownik i następca Jana Zamojskiego. Zawsze u boku potężnego kanclerza. Walczył w wojnie ze zbuntowanym Gdańskiem i wyprawach Batorego na Rosje. Wziął udział w bitwie pod Byczyną z Habsburgami oraz interwencji w Mołdawii. W 1588 roku otrzymał stanowisko hetmana polnego koronnego. Tłumił powstanie kozackie Semena Nalewajki, wojował z Tatarami i mołdawskim hospodarem Michałem Walecznym. W 1601 roku bronił Inflant przed Szwedami. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego pozostał wierny królowi Zygmuntowi III Wazie rozbijając oddziały rokoszan w bitwie pod Guzowem w 1607 roku. W 1610 roku pod Kłuszynem rozgromił sześciokrotnie liczniejsze wojska rosyjsko-szwedzkie, idące na odsiecz obleganego przez Polaków Smoleńska. Następnie wkroczył do Moskwy, gdzie wziął do niewoli cara Wasyla Szujskiego, a od bojarów odebrał przysięgę na wierność królewiczowi Władysławowi Wazie. W 1618 roku sędziwy już Żółkiewski objął stanowisko hetmana wielkiego koronnego. Dwa lata później hetman wyruszył osłaniać Rzeczpospolitą przed turecką nawałą. Mimo nadludzkich wysiłków nie zdołał powstrzymać wroga pod Cecorą. Poległ 7 października 1620 roku do końca broniąc polskich granic. Fot. Wikimedia Commons
4. Jerzy Farensbach
Hetman inflancki i wojewoda wendeński. Urodził się w 1551 roku. Pochodził z niemieckiej rodziny z Inflant. Wojował w wielu europejskich armiach, w 1579 roku wstąpił na służbę Rzeczpospolitej. Walczył w kampaniach Batorego przeciw Rosji, bronił Krakowa przed Habsburgami, brał udział w bitwie pod Byczyną. W 1598 roku dowodził wyprawą Zygmunta III Wazy do Szwecji. Poległ podczas oblężenia Fellina w Inflantach w 1602 roku. Fot. Wikimedia Commons
5. Jan Karol Chodkiewicz
Hetman wielki litewski i wojewoda wileński. Urodził się w 1560 roku. Tłumił powstanie Kozaków Nalewajki, brał udział w wyprawie Jana Zamoyskiego do Mołdawii i na Wołoszczyznę. W 1601 roku u boku hetmana Krzysztofa Radziwiłła walczył ze Szwedami pod Kokenhausen. Rok później został głównodowodzącym wojsk polskich w Inflantach. Zdobył Dorpat i rozbił Szwedów pod Białym Kamieniem. W 1605 roku rozgromił pod Kircholmem wielokrotnie liczniejsze wojska szwedzkiego króla Karola Sudermańskiego. W czasie rokoszu Zebrzydowskiego pozostał wierny królowi Zygmuntowi III, walcząc z rokoszanami pod Guzowem. W latach 1609-1618 brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej wielokrotnie stając pod murami Moskwy. W 1620 roku, po śmierci hetmana Żółkiewskiego pod Cecorą, został głównodowodzącym wojsk Rzeczpospolitej. Pod Chocimiem stawił czoła 100 tys. wojskom tureckim na czele z sułtanem Osmanem II. Okopawszy się w warownym obozie wielokrotnie odpierał mordercze ataki tureckie. Zmarł 24 września 1621 roku w oblężonym przez Osmanów polskim obozie. Fot. Leon Kapliński, Wikimedia Commons
6. Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny
Hetman Kozacki. Urodził się w 1570 roku w Kulczycach pod Lwowem. Zbiegł na Sicz Zaporoską. Dzięki wykształceniu i energii zdobył wkrótce jedną z czołowych pozycji wśród starszyzny kozackiej. Był zwolennikiem współpracy Kozaków z Rzeczpospolitą. Organizował kozackie wyprawy na Morze Czarne. Wielokrotnie wojował w obronie Rzeczpospolitej. Na czele potężnych kozackich oddziałów w służbie polskich królów docierał na Krym w 1616 roku i pod Moskwę w 1618 roku. W 1621 roku na czele prawie 30 tys. Kozaków stawił się w obozie pod Chocimiem, aby wziąć udział w obronie Rzeczpospolitej przed turecką inwazją. Kozacy założyli obóz obronny i przez cały okres walk utrzymywali lewe skrzydło polskich sił, znacząco przyczyniając się do zwycięstwa Rzeczpospolitej. Sahajdaczny zmarł 20 marca 1622 roku w Kijowie w skutek ran odniesionych pod Chocimiem. Fot. Wikimedia Commons
7. Stanisław Koniecpolski
Hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, wojewoda sandomierski. Urodził się 9 lutego 1591 roku w Koniecpolu. Współpracownik hetmana Żółkiewskiego. Wojował pod Smoleńskiem w 1611 roku. W 1620 roku pod Cecorą trafił do tureckiej niewoli. Przebywał w niej trzy lata. W 1624 roku pod Martynowem rozbił w puch tatarskie zagony. Tłumił kozackie powstania. W 1627 roku pod Tczewem osaczył szwedzkiego króla Gustawa Adolfa, który ciężko ranny z trudem wycofał się z pola bitwy. Dwa lata później ponownie gromił szwedzkiego monarchę w bitwie pod Trzcianą. W kolejnych latach kontynuował walki z Kozakami i Tatarami. Wzniósł twierdzę Kudak nad Dnieprem. W 1644 roku rozgromił pod Ochmatowem oddziały Tuhaj-beja odnosząc największe polskie zwycięstwo nad Tatarami w XVII wieku. Zmarł 11 marca 1646 roku w Brodach. Fot. Wikimedia Commons
8. Stefan Czarniecki
Hetman polny koronny, wojewoda ruski i kijowski. Urodził się około 1599 roku w Czarncy. Wywodził się ze średniej szlachty. Wojował już od najmłodszych lat biorąc udział w bitwie pod Chocimiem z Turkami, Martynowem z Tatarami i walkach pod Smoleńskiem z Rosjanami. Odznaczył się w zwycięskiej bitwie z Tatarami pod Ochmatowem w 1644 roku. Po wybuchu powstania Chmielnickiego trafił do kozackiej niewoli po klęsce wojsk polskich pod Żółtymi Wodami. Po odzyskaniu wolności bił się z Kozakami pod Beresteczkiem. Pod Batohem cudem uniknął śmierci w czasie rzezi dokonanej przez Kozaków na wziętych w niewolę polskich żołnierzach. W czasie szwedzkiego potopu jako jeden z nielicznych polskich wodzów pozostał wierny królowi Janowi Kazimierzowi. W 1655 roku przez trzy tygodnie bronił Krakowa przed Szwedami. Później rozpoczął przeciwko nim legendarną „wojnę szarpaną”. Był inicjatorem konfederacji tyszowieckiej, która zapoczątkowała antyszwedzkie powstanie. W 1656 roku rozgromił Szwedów w bitwie pod Warką. Dwa lata później wypierając wroga z Rzeczpospolitej wyruszył na czele swych wojsk do Danii. Wydarzenie to po dziś dzień upamiętnia fragment Mazurka Dąbrowskiego. Po zakończeniu potopu Czarniecki bronił Rzeczpospolitej przed najazdem rosyjskim. W 1660 roku rozbił Moskali pod Połonką. W kolejnych latach krwawo tłumił kozackie rozruchy na Ukrainie. Hetmańską buławę otrzymał dopiero 2 stycznia 1655 roku. Zmarł miesiąc później, 16 lutego 1655 roku, w wyniku odniesionych ran. Fot. Leon Kapliński, Wikimedia Commons
9. Jan Sobieski
Król Polski, hetman wielki koronny, marszałek wielki koronny. Fundator pałacu w Wilanowie. Urodził się 17 sierpnia 1629 roku w Olesku. Wojaczkę rozpoczął od walk z Kozakami w czasie powstania Chmielnickiego. W rzezi pod Batohem stracił brata. Walczył w bitwie pod Ochmatowem z połączonymi wojskami rosyjsko-kozackimi w 1655 roku. W czasie potopu szwedzkiego przeszedł na stronę wroga. Do obozu króla Jana Kazimierza powrócił w 1656 roku. Walczył ze Szwedami, a później z rokoszanami Lubomirskiego w bitwie pod Mątwami w 1666 roku. Rok później rozgromił Tatarów pod Podhajcami i otrzymał urząd hetmana wielkiego koronnego. W 1673 roku Sobieski zadał pod Chocimiem druzgocącą klęskę wielkiej armii tureckiej. Chocimska wiktoria zbiegła się w czasie ze śmiercią króla Michała Korybuta i zapewniła hetmanowi polską koronę. Zwolennik sojuszu z Francją i Szwecją, odbudowy polskiej pozycji nad Bałtykiem oraz odzyskania Prus Książęcych. Rozczarowany postawą francuską ruszył na ratunek zagrożonym przez Turków Habsburgom. W 1683 roku poprowadził polskie wojska na odsiecz Wiednia. Legendarna szarża husarii z wiedeńskich wzgórz przesądziła o klęsce tureckich wojsk wezyra Kara Mustafy. Walki z Turkami kontynuował do końca życia, gromiąc ich jeszcze w bitwie pod Parkanami. Zmarł 17 czerwca 1696 roku w swoim pałacu w Wilanowie. Fot. Jerzy Siemiginowski-Eleuter, Wikimedia Commons
10. Stanisław Jabłonowski
Hetman wielki koronny i wojewoda ruski. Urodził się 3 kwietnia 1634 roku pod Jabłonowem. Karierę wojskową zaczął od walk z Kozakami i Rosjanami w 1655 roku. W czasie potopu szwedzkiego walczył pod komendą Stefana Czarnieckiego. Później z Tatarami i Turkami pod dowództwem Jana Sobieskiego. W 1673 roku poprowadził szarżę polskiej husarii pod Chocimiem, a w 1674 blokował garnizon turecki w Kamieńcu Podolskim. W bitwie pod Wiedniem w 1683 roku dowodził prawym skrzydłem wojsk polskich. Dowodził także częścią armii pod Parkanami. W kolejnych latach brał udział we wszystkich walkach z Turkami i Tatarami. Oblegał Kamieniec Podolski. W 1695 roku wziął udział w rozgromieniu ostatniego tatarskiego najazdu na Rzeczpospolitą w bitwie pod Lwowem. W roku 1699, na mocy pokoju karłowickiego, odebrał z rąk tureckich twierdzę kamieniecką. Zmarł 2 kwietnia 1702 roku we Lwowie. Fot. Wawel Castle, Wikimedia Commons
Piotr Worwa
Bibliografia:
Jasienica Paweł, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
Wielcy Polacy. Dowódcy. Leksykon, pod red. Katarzyny Kucharczuk, Fenix, Bełchatów.
Tytułowa grafika: Śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą, obraz Walerego Eljasza Radzikowskiego. Źródło: Wikimedia Commons
