Kazachstan – kraj Wielkiego Stepu

Od setek lat wydarzenia rozgrywające się na wielkich stepach Kazachstanu, pośrednio lub bezpośrednio, oddziaływały na Polskę. Najazdy tatarskiej Złotej Ordy, równoległy upadek pod ciosami carskiej Rosji kazachskich chanatów i Rzeczpospolitej Obojga Narodów, katorga kilku pokoleń polskich zesłańców na bezkresnych stepach… Burze Wielkiego Stepu zawsze w końcu docierały nad Wisłę.

Koczownicy Starożytności

Pierwsze organizmy państwowe stepowych koczowników powstały na obszarze dzisiejszego Kazachstanu już w Starożytności. W V w. p.n.e. o koczownikach zza Morza Kaspijskiego wspominał Herodot. To na Wielkim Stepie rodziła się potęga plemion Saków, Wusunów, Kangły, Scytów czy Sarmatów, przed którymi drżały największe mocarstwa starożytnego świata. W II w. n.e. na terytorium wschodniego Kazachstanu swoje państwo utworzyli Hunowie. Dwa stulecia później ich migracja na Zachód wywołała lawinę wielkiej wędrówki ludów, której epilogiem był upadek Cesarstwa Rzymskiego. Specyficzne warunki klimatyczne i przyrodnicze Wielkiego Stepu wymuszały na miejscowej ludności koczowniczy tryb życia. O wielkości majątku decydowała liczba zwierząt, z których najważniejsze były konie. To one umożliwiały wędrówkę, pasterstwo, walkę… życie. Ze sfermentowanego kobylego mleka wytwarzano kumys – tradycyjny napój stepowych koczowników. W stepowych warunkach utrata konia oznaczała śmierć. Wspólnoty rodowe, które z czasem przekształcały się w ułusy, a potem ordy utrzymywały się z wypasu zwierząt, grabieży i handlu. Przez kolejne stulecia wielkie stepowe przestrzenie regularnie przemierzały tysiące ludzi i zwierząt…

Złota Orda

W Średniowieczu stopniowo krzepnąć poczęły organizmy państwowe Wielkiego Stepu. Na obszarach dzisiejszego Kazachstanu pojawiały się kolejno zarządzane przez chanów Kaganaty: Turecki, Zachodnioturecki, Turgeszów, Karłuków i państwo Oguzów. Pod rządami Karłuków w Kazachstanie zaczął szerzyć się islam. Od X wieku na południu kraju wyrosło potężne państwo Karachanidów, którzy przesądzili o turkizacji oraz islamizacji regionu. Część ludności rozpoczęła osiadły tryb życia. W XIII wieku na stepie pojawiła się nowa potęga. Rozpoczynała się epoka Mongołów. Zaledwie cztery dekady wystarczyły jeźdźcom Dżyngis-chana aby, od Chin aż po Ruś, zniszczyć wszystkie cesarstwa, królestwa, księstwa i chanaty i utworzyć największe imperium w historii świata. Ważną jego częścią stały się stepy Kazachstanu. Po śmierci Dżyngis-chana władzę nad tymi terenami przejął jego wnuk Batu-chan, stając się pierwszym władcą Złotej Ordy. To on w 1236 roku stanął na czele 130 tys. armii tatarskiej, która ruszyła na podbój Europy. Jeden z tatarskich zagonów w 1241 roku spustoszył ziemie polskie. Pod Legnicą w boju z Tatarami poległ książę Henryk Pobożny. Reszta tatarskiej armii grabiła w tym czasie Węgry. Niespodziewanie marsz Tatarów na Zachód zatrzymała śmierć wielkiego chana Ugedeja. Mongolskie zagony zawróciły na Wschód… Do Europy miały jeszcze powrócić. Nigdy już jednak z taką potęgą. Cztery lata później, jeszcze przed Marco Polo, na Daleki Wschód dotarło dwóch franciszkanów: Giovanni da Pian del Carpine i Benedykt Polak. Pierwszy był włoskim posłem papieża Innocentego IV, a drugi polskim tłumaczem z Wrocławia. Jako papiescy posłowie wędrowali do mongolskiego chana. Szlak ich wędrówki biegł właśnie przez Kazachstan. Przez kolejne stulecia chanowie Złotej Ordy zasiadający w Saraju nad Wołgą decydowali o losach Azji Środkowej i Europy Wschodniej. Jeszcze w 1382 roku chan Tochtamysz zdobył i spalił Moskwę. Wielkiemu księciu moskiewskiemu Iwanowi Srogiemu dopiero w 1480 roku udało się ostatecznie zrzucić jarzmo tatarskie. Nim do tego doszło Złota Orda wielokrotnie stawała się sojusznikiem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ze wsparcia tatarskiego korzystał już książę Witold. To razem z nim pod Grunwald przywędrowali Tatarzy chana Dżalal ad-Dina. Współpracę ze Złotą Ordą kontynuowali również Jagiellonowie.

Chanat Kazachski

Na początku XV wieku, wewnętrzne spory i zewnętrzne naciski, doprowadziły do rozpadu Złotej Ordy. Jej struktury i tradycje stały się ważnym elementem przyszłej kazachskiej państwowości, a mongolskie elity bardzo szybko zasymilowały się z miejscową ludnością. W XIV wieku ze Złotej Ordy wydzieliła się Biała Orda i Mogolistan czyli stepowa część Kazachstanu. Biała Orda wkrótce stała się trzonem azjatyckiego imperium Timura Kulawego. Później na stepowej arenie politycznej pojawiła się jeszcze Orda Nogajska, Chanat Uzbecki i wreszcie w połowie XV wieku Chanat Kazachski, uważany za pierwsze historyczne państwo Kazachów. W tym okresie jako język narodowy ukształtował się język kazachski. Okres największej świetności Chanatu Kazachskiego przypadł na pierwszą połowę XVI w., za panowania Kasym-chana. Liczba ludności chanatu przekroczyła wtedy milion osób. Państwo zarządzane było przez chana i dzieliło się na trzy żuzy: Starszy (Siedmiorzecze), Średni (środkowa część Kazachstanu), Młodszy (zachodni Kazachstan). Życie społeczno-państwowe regulował zbiór praw zwany Żety Żargy. Największym kataklizmem w dziejach Chanatu Kazachskiego okazała się długa i krwawa wojna z wojowniczym chanatem buddyjskich Dżungarów. Osłabione państwo Kazachów stało się łatwym celem dla wkraczającego na te tereny Cesarstwa Rosyjskiego. W latach 30. XVIII wieku kazachskie Młodszy i Średni żuz zostały zmuszone do przyjęcia rosyjskiego zwierzchnictwa. Na Wielkim Stepie zaczęły wyrastać rosyjskie twierdze, pojawili się też rosyjscy osadnicy i gubernatorowie. Jednym z nich był dwukrotny gubernator Orenburga – Osip Igelström. Ten sam, który jako ambasador rosyjski, w kwietniu 1794 roku, uchodził z Warszawy przed powstańcami insurekcji kościuszkowskiej. Ostatni kazachski chan stawiający opór Rosjanom zginął w latach 40. XIX wieku. Cała Azja Środkowa znalazła się w granicach państwa carów.

Alasz Orda

Kazachowie bardzo szybko odczuli ciężar rosyjskiej zwierzchności. Carskie reformy zniszczyły tradycyjny system prawny dawnego państwa chanów, a rosyjscy osadnicy zaczęli spychać miejscową ludność na najmniej przydatne tereny. Ze zdaniem Kazachów nie liczył się nikt. Mieli się podporządkować. W 1864 roku minister spraw zagranicznych Rosji Aleksander Gorczakow stwierdził bez ogródek:

Stanowisko Rosji w Azji Środkowej jest takie samo, jak wszystkich cywilizowanych państw, które wchodzą w kontakt z półdzikimi nomadami, niemającymi żadnej trwałej organizacji społecznej. W takich wypadkach bardziej cywilizowane państwo zawsze jest zmuszone dla zabezpieczenia swych granic i stosunków handlowych uzyskać pewien wpływ na tych, których niespokojny i koczowniczy charakter czyni niepożądanymi sąsiadami.

Do największego kazachskiego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rosji i jej osadnikom doszło w 1916 roku. W odpowiedzi na rosyjski pobór do wojska miejscowa ludność ruszyła do ataku. Po osiągnięciu początkowej przewagi kazachska rebelia została krwawo stłumiona przez rosyjskie wojsko. Setki tysięcy Kazachów przed rosyjskimi represjami i klęską głodu zbiegło do Chin. Tam śmiertelne żniwo wśród uchodźców zebrała zima i chińska administracja. Okres rosyjskiej niewoli był dla Kazachów również czasem narastania świadomości swojej odrębności narodowej. Rozwijał się kazachski język literacki, swoje dzieła tworzyli poeci, powstawały pierwsze rodzime gazety, wykształciła się warstwa kazachskiej inteligencji. Po rewolucji lutowej w Rosji, Kazachowie wystąpili z postulatami autonomii, a w 1917 roku ogłosili powstanie autonomicznego terytorium o nazwie Alasz Orda – od nazwy legendarnego założyciela trzech kazachski żuzów. Na czele rządu autonomii stanął Alikhan Bukeikhanov. Alasz Orda została podbita przez bolszewików już w 1919 roku. W 1920 roku komunistyczne władze uznały Kazachstan za Kirgiską Autonomiczną SRR (od 1925 roku Kazachską Autonomiczną SRR), a w 1936 roku pełnoprawną republikę sowiecką. W ten sposób Kazachowie stali się jednym z tytularnych narodów ZSRR.

Wielki Głód

Polityka kolektywizacji forsowana przez Józefa Stalina na ziemiach Wielkiego Stepu w Kazachstanie przyniosła równie straszliwe żniwo co na Ukrainie. W pierwszej kolejności sowieckie władze wymusiły na miejscowej ludności osiadły tryb życia. Odwieczni pasterze i koczownicy zostali pozbawieni swych zwierząt. W kolejnych latach zbrodnicza kolektywizacja oraz grabieżcze kontyngenty produktów rolnych doprowadziły do straszliwej klęski głodu w Azji Środkowej. Dramatu dopełniła epidemia tyfusu. Tylko w latach 1932-1933 w Kazachstanie z głodu i chorób umarło 1,75 mln osób. Kolejne setki tysięcy Kazachów uciekły do Chin i Mongolii. Według oficjalnych sowieckich danych, liczba mieszkańców kazachskiej republiki od 1930 roku do 1933 roku zmniejszyła się z 5,9 mln do 2,5 mln. Nim dobiegły końca lata 30. NKWD wyrżnęło nieliczną kazachską inteligencję, a sowieckie władze kazachskie pustkowia postanowiły wypełnić… zesłańcami. Rozbudowa przemysłu oraz intensywna akcja kolonizacyjna zaczęły spychać Kazachów do roli mniejszości we własnym kraju. W 1970 roku w Kazachstanie było już zaledwie 4,2 mln Kazachów i… 5,5 mln Rosjan.

Polscy zesłańcy

Zarówno w carskiej Rosji, jak i potem w ZSRR, Kazachstan stanowił jedno z miejsc zsyłki dla przeciwników i wrogów władzy rosyjskiej. Pierwsi Polacy – powstańcy i spiskowcy – na kazachskie stepy trafili już w latach 30. XIX wieku. Wielu z nich bardzo pozytywnie zapisało się w historii Kazachstanu. Pisarz i malarz Bronisław Zalewski na swych akwarelach uwiecznił stepową przyrodę, a geolog Ludwik Turno kierował ekspedycjami poszukującymi złóż węgla kamiennego. Obaj mieli okazję poznać Tarasa Szewczenkę – ukraińskiego wieszcza narodowego – również zesłanego do Kazachstanu. Zgodnie z carskim spisem z 1897 roku na terenach Azji Środkowej mieszkało już 11,6 tys. Polaków. Ogromną skalę wywózki polskiej ludności przybrały w latach 30. i 40. XX wieku. Najpierw do Kazachstanu trafiły dziesiątki tysięcy polskich mieszkańców ZSRR, szczególnie z miejscowości zlokalizowanych w pasie nad granicą z Polską oraz z polskich rejonów narodowościowych im. Juliana Marchlewskiego na Ukrainie oraz im. Feliksa Dzierżyńskiego na Białorusi. W latach 1937–1938 Polacy, którzy uniknęli śmierci, byli wywożeni w ramach tzw. operacji polskiej NKWD. Po agresji Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939 roku obszar Kazachstanu został przewidziany jako docelowe miejsce zsyłek dla trzech fal masowych wywózek Polaków z Kresów Wschodnich. Te zostały przeprowadzone w latach 1940-1941, a ich ofiarą padły kolejne setki tysięcy Polaków. Wszystkie akcje deportacyjne przeprowadzone na ziemiach polskich przebiegały według podobnego schematu. NKWD, najczęściej w nocy, zjawiało się w polskich domostwach. Mieszkańcom komunikowano decyzję o wysiedleniu, następnie przeprowadzana była brutalna rewizja. Deportowani otrzymywali kilkadziesiąt minut na spakowanie się. Później byli dowożeni do bydlęcych wagonów, którymi odbywali długą podróż do Kazachstanu. Wielu umierało w jej trakcie z głodu, zimna, brudu i chorób. Na miejscu najczęściej wyrzucani byli przy pustej drodze lub w szczerym polu. Zdarzało się, że całe rodziny po kilka dni koczowały pod gołym niebem. W pierwszym okresie po wylądowaniu na Wielkim Stepie wielu Polaków przeżyło tylko dzięki pomocy miejscowych Kazachów, którzy dostarczali zesłańcom drewno i ziemniaki. Szacuje się, że po dziś dzień w Kazachstanie żyć może jeszcze nawet 100 tys. osób polskiego pochodzenia.

W cieniu Rosji

Wraz z rozpadem ZSRR 16 grudnia 1991 roku Kazachstan ogłosił niepodległość. Kraj nadal wiązały ścisłe powiązania z Rosją, czego symbolem było przystąpienie Kazachstanu do Wspólnoty Niepodległych Państw. Pierwszym prezydentem państwa został dawny pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Kazachstanu – Nursułtan Nazarbajew. Swój urząd sprawował prawie trzy dekady. Młoda kazachska demokracja z czasem przekształciła się w system autorytarny, a Nazarbajew otrzymał od parlamentu tytuł jelbasy – lidera narodu. W latach 90. wyjazd kilku milionów Rosjan oraz repatriacja Niemców pozwoliły Kazachom ponownie stać się większością w swoim kraju. W 1998 roku stolica państwa została przeniesiona z Ałma-Aty do Astany (od 2019 roku Nur-Sułtan na cześć Nazarbajewa). Eksploatacja licznych złóż naturalnych wpłynęły na stopniowe bogacenie się państwa. Kazachstan zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod względem ilości pokładów cynku, wolframu i barytu, drugie pod względem rezerw srebra, ołowiu i chromitów, szóste pod względem złota. Kraj ma również duże zasoby ropy (9 miejsce na świecie), gazu i uranu. Rozwój przemysłu wydobywczego, mimo niewątpliwych zalet, jednocześnie powiększył nierówności społeczne. W 2001 roku do Kazachstanu przybył papież Jan Paweł II. W polityce zagranicznej Kazachstan coraz częściej skutecznie lawirował między Rosją, Chinami, a nawet Stanami Zjednoczonymi. Aż do… 2022 roku. Niespodziewane podwyżki gazu doprowadziły do gwałtownych protestów, które szybko rozlały się po całym kraju. Prezydent Kasym-Żomart Tokajew przeciwko demonstrantom skierował wojsko z rozkazem „strzelania do terrorystów”. Na pomoc wezwał też Rosjan, którzy od razu rozpoczęli proces przerzucania do Kazachstanu sił specjalnych. Na Wielkim Stepie po raz kolejny polała się krew…

Piotr Worwa

Bibliografia:

Baigunakov Dosbol, Osiński Joachim, Sabdenova Gulmira, Państwowość kazachska: historia i rzeczywistość. Przyczynek do teorii państwa, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego. Studia I Prace, s. 151-170.

Hen-Konarski Tomasz, Biała gęś i czterdzieści dziewic. Dzieje Kazachów i Kirgizów, „Dzieje Turków”, POLITYKA Pomocnik Historyczny, nr 3/2016, s. 140-145.

Kazimierczuk Sergiusz, Na „śmietniku Moskwy”. Deportacje Polaków do Kazachstanu, Biuletyn IPN pamięć.pl, nr 4-5/2012, s. 42-45.

Pawlina Agata, Życie w Wielkim Stepie, „Dzieje Turków”, POLITYKA Pomocnik Historyczny, nr 3/2016, s. 14.

Snyder Timothy, Skrwawione Ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Znak Horyzont, Kraków 2018.

Kazachstan. Historia, encyklopedia.pwn.pl

Tytułowa grafika: Czokan Walichanow – kazachski pisarz, historyk, tłumacz na rosyjski eposu „Manas” zwanego stepową Iliadą. Obok Fiodor Dostojewski, jeden z największych pisarzy rosyjskich, przebywający na zsyłce w Kazachstanie. 1858 rok. Źródło: Русский:  Н. Лейбин English: N. Leybin, Wikimedia Commons