Zamek w Malborku czyli perła architektury, cud techniki i… narzędzie propagandy

W XIV i XV wieku zamek w Malborku stał się największą i najwspanialszą warownią ówczesnego świata. Oszałamiający gotycką architekturą, zaopatrzony w cuda średniowiecznej techniki, okazał się ważnym narzędziem polityki i propagandy w ręku ambitnych wielkich mistrzów Zakonu Krzyżackiego. Co zatem skrywa w swych ceglanych murach malborski zamek?

Mury i fosy

Zamek w Malborku nawet obecnie, 700 lat od początków swego istnienia, robi ogromne wrażenie na odwiedzających go osobach. Jak na jego ogrom reagowali współcześni mu goście? Możemy się tylko domyślać. Jego budowa ruszyła około 1280 roku, a głównym budulcem stała się cegła. Zamek Wysoki, Zamek Średni i rozległy Zamek Niski (Przedzamcze) wkrótce stworzyły warowny system nie do zdobycia! Już w XIV wieku zamek został otoczony murami obronnymi. Pierwsze dwie linie umocnień opasały Zamek Wysoki i Średni, kolejna Przedzamcze. Między murami przebiegała wypełniona wodą fosa. Ta doprowadzona była do zamku nie z sąsiedniego Nogatu, którego poziom znajdował się za nisko, a z oddalonego wiele kilometrów Jeziora Dąbrówka, położonego wyżej niż malborska warownia. W sumie powierzchnia wszystkich zamkowych zabudowań zajmowała olbrzymi obszar około 21 ha, a długość zamku wraz z przedzamczem sięgała blisko 700m. W średniowieczu siedzibę wielkiego mistrza widać było z odległości 20 km!

Zamek Niski

Zamek Niski był kompleksem zabudowań gospodarczo-magazynowych. Chroniony przez zewnętrzną linię murów, baszt i fos skupiał w sobie codzienne życie zamku. Wewnątrz Niskiego Zamku znajdowały się m.in. spichlerze i składy, stajnie i obory, warsztaty rzemieślnicze, kuźnia, ludwisarnia, browar, piekarnia, a nawet port rzeczny czy kościół św. Wawrzyńca.

Zamek Średni

Zamek Średni powstał w XIV wieku z przebudowy zabudowań ówczesnego przedzamcza. Stanowił centrum władzy krzyżackiego państwa. W potężnych zabudowaniach otaczających wielki dziedziniec znajdowały się m.in. Pałac Wielkiego Mistrza, komnaty wielkiego komtura, Wielki Refektarz, zbrojownia, izby dla przyjezdnych czy infirmeria – lecznica dla rycerzy zakonnych. Wjazdu do Zamku Średniego broniła wieża z bramą zaopatrzoną w podciąganą bronę i zwodzony most.

Wielki Refektarz

Wielki Refektarz to ogromna sala znajdująca się w zachodnim skrzydle Zamku Średniego. To w jego wnętrzu Krzyżacy organizowali uczty i biesiady. Sala o powierzchni 30m x 15m była największym pomieszczeniem tego typu w całej Europie Środkowej. W swym wnętrzu mieściła 400 osób! Jej wspaniałe, palmowe sklepienie po dziś dzień spiera się na trzech smukłych filarach. Wystrój pomieszczenia dopełniały okna z kolorowych witraży oraz freski na czele z wizerunkiem Najświętszej Maryi Panny, patronki Zakonu Krzyżackiego, znajdującym się nad głównym wejściem do sali. Co ciekawe pomieszczenie zaopatrzone było w system ogrzewania podłogowego. W piwnicy pod Wielkim Refektarzem znajdował się piec systemu grzewczego hypocaustum, który ogrzewał znajdujące się pod posadzką kamienie akumulujące ciepło oddawane później do wnętrza pomieszczenia. Wielki Refektarz stanowił centralne miejsce kreowania wizerunku potęgi i bogactwa Zakonu Krzyżackiego. Zakonni dostojnicy starali się olśnić i pozyskać goszczonych tu królów, książąt i możnych rycerzy. W czasie wspaniałych uczt stoły uginały się od wykwintnych dań takich jak niedźwiedzie łapy czy łabędzie jaja. Do Malborka sprowadzano 12 najlepszych gatunków wina z całej Europy, 20 rodzajów piwa, wypiekano 11 typów chleba. Rozrywkę zapewniały występy muzyków, śpiewaków oraz tancerzy czy pokazy egzotycznych zwierząt. Wszystko to tworzyło aurę, której nie można było się oprzeć!

Pałac Wielkiego Mistrza

Budowa Pałacu Wielkiego Mistrza zajęła cały XIV wiek. Gdy wreszcie dobiegła końca Wielki Mistrz mógł się pochwalić jedną z najwspanialszych gotyckich rezydencji w całej Europie. Szczególne wrażenie budziły bogate koronkowe dekoracje fasad. Imponujące było też wyposażenie wnętrz. Najwyższe piętro pałacu zajmowały refektarze: Letni i Zimowy. W Letnim Refektarzu wielcy mistrzowie przyjmowali na audiencje najznamienitszych gości. Ich powitanie następowało już w Wysokiej Sieni w obecności fanfarzystów. Wnętrze Letniego Refektarza musiało budzić podziw przybywających dostojników. Ogromne żebrowe sklepienie radialne refektarza zostało wsparte tylko na jednej smukłej kolumnie. Ściany pomieszczenia wypełnione zostały wielkimi oknami z wielobarwnymi witrażami. Każdego dnia, gdy słońce chyliło się już ku zachodowi, magiczne światło wpadające przez okna wypełniało salę tworząc iście niebiańską aurę. Także Letni Refektarz zaprzęgnięty został w proces tworzenia propagandy niepokonanego Zakonu. Wielki mistrz Heinrich von Plauen nakazał wmurować w ścianę refektarza armatnią kulę. Miała to być rzekomo kula wystrzelona przez polskiego puszkarza w czasie oblężenia Malborka w 1410 roku. Niecny plan Polaków zakładał uszkodzenie jedynej kolumny refektarza i pogrzebanie zebranych w sali zakonnych dostojników. Wystrzelony pocisk chybił o centymetry i utkwił w ścianie. A przynajmniej tak głosiła zakonna opowieść… Na co dzień wielki mistrz i jego dostojnicy jadali w mniejszym, znakomicie ogrzewanym, Refektarzu Zimowym. Na pozostałych kondygnacjach pałacu znajdowały się jeszcze prywatne pokoje najwyższych krzyżackich dostojników, kwatery urzędników, archiwum i kancelaria.

Zamek Wysoki

Najważniejszą i najlepiej strzeżoną częścią malborskiej warowni był Zamek Wysoki. Otoczony dwoma liniami murów i fosą, z Zamkiem Średnim łączył się za pośrednictwem mostu zwodzonego. Na co dzień Zamek Wysoki pozostawał zamknięty. Mieszkało w nim około 50 krzyżackich braci. Centralnym miejscem zamku był otoczony krużgankami dziedziniec z usytuowaną na środku studnią. W przyziemi zamku znajdowały się kuchnia, pomieszczenia gospodarcze i cela dla najważniejszych więźniów. Na pierwszym piętrze ulokowane zostały pokoje braci zakonnych, Kościół Najświętszej Maryi Panny, kapitularz oraz skarbiec. Jeszcze wyżej położona była izba konwentu. Na strychach ukryte pozostawały zapasy zboża, które miały wystarczyć na dwa lata ewentualnego oblężenia! Nad wszystkim górowała 66 metrowa wieża strażnicza, będąca jednocześnie kościelną dzwonnicą.

Kościół Najświętszej Maryi Panny

Kościół Najświętszej Maryi Panny stanowił integralną część Zamku Wysokiego. Świątynia o długości 38m oraz wysokości 14,4m kryła w swym wnętrzu najważniejsze zakonne relikwie: drzazgę z Krzyża Świętego oraz szczotki św. Barbary i św. Mikołaja. Kościół wieńczyło sklepienie gwieździste, a oświetlenie zapewniały wysokie ostrołukowe okna, przeszklone witrażami. Do jego wnętrza prowadziła tzw. Złota Brama – bogato zdobiony płaskorzeźbami XIII-wieczny portal. Na zewnątrz kościoła, w absydzie, znajdowała się 8-metrowa figura Najświętszej Maryi Panny – patronki i opiekunki zamku – największy posąg średniowiecznej Europy. Pod kościołem umiejscowiona została kaplica św. Anny, miejsce spoczynku jedenastu wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego. Za zachodnią ścianą świątyni znajdował się refektarz, który wielokrotnie pełnił też funkcję kapitularza. Na umiejscowionych pod ścianami dębowych ławach zasiadali wszyscy bracia zakonni uczestniczący w kapitule – zgromadzeniu wszystkich zakonników zamieszkujących Zamek Wysoki. Dźwięk ich modlitw i późniejszych obrad wzmacniała znakomita akustyka pomieszczenia, efekt zastosowania niezwykłego sklepienia palmowego.

Gdanisko

Wieża Gdanisko, znacznie oddalona od głównego korpusu Zamku Wysokiego, pełniła funkcję… latryny. U podnóża wieży przebiegała fosa, do której wpadały nieczystości. Gdanisko z zamkiem łączył ceglany ganek wsparty na wysokich arkadach. W przypadku upadku zamku Gdanisko było przewidziane jako ostatni punkt oporu obrońców.

„Malbork z błota powstał”

Stara łacińska sentencja głosiła, że „Malbork z błota postał”. I faktycznie tak było, bo na jego imponującą konstrukcje złożyły się miliony pojedynczych cegieł. To one uczyniły z zamku fortece nie do zdobycia. Zamek przetrwał epokę krzyżacką w znakomitym stanie. Później rezydowali w nim starostowie polskich królów. Kataklizmy nadeszły potem. W ruinę krzyżacką stolicę zamieniły walki z końca II wojny światowej. Tylko nadludzkie wysiłki pokoleń rekonstruktorów i historyków pozwoliły przywrócić siedzibie wielkich mistrzów minioną chwałę. Dziś zamek w Malborku ponownie budzi podziw wśród odwiedzających go gości, a w ceglanych murach odbijają się dawne echa zakonnych modlitw i armatnich wystrzałów…

Piotr Worwa

Bibliografia:

Michalew Janusz, Malbork – zamek krzyżacki, medievalheritage.eu

Stokowski Marek, Zamek Malbork. Siedziba wielkich mistrzów, TopSpot Guide.

Krzyżacy od kuchni – wywiad z Bogdanem Gałązką, „Krzyżem i mieczem. Potęga i upadek Zakonu”, Focus Historia Ekstra, nr 2/2021, s. 28-35.

Malbork. Zamek, „Cuda Polski. Perły architektury”, Wydawnictwo Publicat.

Tytułowa grafika: Zamek w Malborku, 2021 rok. Fot. Rafał Worwa