Nie tylko Ławra Peczerska czyli najważniejsze świątynie Kijowa

Ponad Dnieprem, między jary,
Zasiadł dumnie Kijów stary;
Tam złocone monastery,
A w nich czerńce staro-wiery;

Złote kopuły kijowa budziły podziw już u wojów Bolesława Chrobrego wkraczających przed tysiącem lat do stolicy Rusi. Półtora wieku temu ich blask natchnął Wincentego Pola – poetę, geografa i uczestnika powstania listopadowego – do poetyckiego zawarcia ich w monumentalnej „Pieśni o ziemi naszej”. Czas płynie, a słońce niezmiennie przegląda się w złotych kopułach kijowskich świątyń, które były, są i zapewne pozostaną już na zawsze najważniejszym symbolem ukraińskiej stolicy.

Proroctwo apostoła  

Początki ozłoconych cerkiewnych kopuł Kijowa związane są z legendą o świętym Andrzeju. Podczas swojej wędrówki niosący Chrystusowe posłannictwo Apostoł Andrzej dotrzeć miał nad Dniepr. Gdy ujrzał pagórkowate brzegi potężnej ruskiej rzeki zwrócił się do swoich towarzyszy prorokując:

Widzicie te wzgórza? Łaska Boża zajaśnieje nad tymi wzgórzami i zostanie założone wielkie miasto, a Bóg wzniesie wiele kościołów.

Legendarne słowa apostoła spełniać zaczęły się u progów średniowiecza.

Ławra Peczerska od Rusi Kijowskiej po Rzeczpospolitą 

Pod wpływem charyzmy i autorytetu przybyłego z Grecji ze świętej góry Athos mnicha Antoniego, przy wsparciu księcia Jarosława Mądrego, w połowie XI wieku w miejscowych jaskiniach tworzyć poczęło się klasztorne zgromadzenie. Od podziemnych, mnisich pieczar już na zawsze nazwanym zostać miało Peczerską Ławrą. Jeszcze w tym samym stuleciu na dnieprowym brzegu wzniesiona została murowana cerkiew. W kolejnych dziesięcioleciach założenie klasztorne rozrastało się coraz bardziej, z początkiem wieku XII o nadbramną cerkiew Św. Trójcy i refektarz, a pod koniec stulecia o klasztorny mur obronny. Bardzo szybko kijowska ławra oddziaływaniem swym objęła wszystkie ziemie ruskie. Wychowankowie klasztoru regularnie sięgali po najwyższe godności ruskiej cerkwi prawosławnej, stawali się doradcami ruskich książąt czy organizowali misje do pogańskich jeszcze ludów Rusi. To właśnie w murach ławry w XII wieku powstała najstarsza ruska kronika – „Powieść minionych lat” – której autorem był mnich Nestor. Straszliwym kataklizmem, który spadł na Ruś w XIII wieku było jarzmo tatarskie. Mongolskie hordy Batu-chana zdemolowały peczerski klasztor w 1240 roku. Tatarzy powracali jeszcze w latach 1399, 1416 i 1482. W drugiej połowie XIV wieku Kijów znalazł się pod władzą Litwy, a dwa stulecia później w ramach Rzeczpospolitej Obojga Narodów wcielony został do Polski. W okresie tym Ławra stała się ponownie najważniejszym centrum prawosławia w tej części Europy. W 1530 roku w jej podziemiach spoczął orszański pogromca Moskali – hetman Konstanty Ostrogski. Od 1606 roku w klasztorze działała drukarnia i warsztat graficzny, od 1631 roku szkoła. W połowie XVII wieku  metropolita Piotr Mohyła ufundował odbudowę soboru Zaśnięcia Matki Bożej (Uspieńskiego), który nabrał barokowego stylu.

Ławra Peczerska od carskiej Rosji po niepodległą Ukrainę 

Z końcem XVII wieku ławra znalazła się pod polityczną i kościelną władzą Moskwy. Nie zahamowało to jej rozwoju. Staraniem kozackiego atamana Iwana Mazepy zabudowania klasztorne odnowione zostały w efektownym stylu kozackiego baroku, zmodernizowane zostały również otaczające ławrę fortyfikacje. W latach 1731-1744 wybudowana została Wielka Dzwonnica. Sama Ławra Kijowsko-Peczerska okazała się z kolei największym kościelnym władcą feudalnym XVIII-wiecznej Ukrainy oraz największym zwartym kompleksem sakralnym w Europie. Kres historycznej Ławrze Peczerskiej przyniosła bolszewicka rewolucja październikowa. Czerwony terror z ogromną siłą uderzył w Cerkiew Prawosławną. Peczerscy mnisi, włącznie z kijowskim metropolitą Włodzimierzem, zostali wymordowani. Ławra została zamknięta, a następnie przekształcona w muzeum ateizmu. W 1941 roku, już w czasie II wojny światowej, wysadzony w powietrze został wspaniały Sobór Wniebowzięcia NMP. W tym okresie na krótko przywrócono funkcję sakralną Ławry. Na dobre mnisi powrócili do klasztoru dopiero w 1988 roku w związku z obchodami 1000. rocznicy chrztu Rusi. W latach 90. Ławra poczęła powoli podnosić się z upadku. W 1990 roku cały klasztorny zespół wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Po rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 roku Ławra Peczerska stała się jednym z symbolów ostatecznego zrzucenia przez Ukraińców rosyjskiej dominacji. Rok później Ukraina rozwiązała umowę z Rosyjską Cerkwią Prawosławną w sprawie dzierżawy Ławry Kijowsko-Peczerskiej. Po ponad trzech stuleciach Moskwa utraciła władzę nad najważniejszą prawosławną świątynią Kijowa i dawnej Rusi.

Sobór Mądrości Bożej

Sobór Mądrości Bożej, zwany też Soborem Sofijskm, to najstarsza świątynia Kijowa. Pierwsze chrześcijańskie budowle sakralne miały znajdować się w tym miejscu już w X wieku. Dzieje obecnego soboru sięgają pierwszej połowy XI wieku i związane są z władcami Rusi Kijowskiej – Włodzimierzem Wielkim oraz Jarosławem Mądrym. Aż do XIII wieku świątynia była najważniejszą cerkwią Kijowa. W jej murach odbywały się koronacje książąt Rusi, sobory kościelne oraz konsekracje metropolitów. Kres świetności soboru przyniósł straszliwy mongolski najazd Batu-chana w 1240 roku. Przez kolejne stulecia, mimo prób naprawy i uporządkowania, świątynia stopniowo popadała w ruinę, tym bardziej, że Tatarzy łupili ją jeszcze kilkukrotnie. Po unii brzeskiej w 1596 roku, już w dobie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, cerkiew przekazana została unitom. Do prawosławnych powróciła cztery dekady później. Wtedy też rozpoczął się proces jej odnowienia. Jej inicjatorem i patronem okazał się metropolita Piotr Mohyła. Świątynia nabrała barokowego charakteru. Poważnie uszkodzona przez pożar w 1697 roku, odbudowana w stylu kozackiego barku została na początku XVIII wieku w dobie rządów kozackiego atamana Iwana Mazepy. W XVIII wieku zabudowania soboru wzbogaciły się jeszcze o dzwonnicę, bramę Zborowskiego, piekarnię, dom metropolity oraz bursę. Wiek XIX to okres działalności cerkwi oraz systematycznej renowacji jej bogatych wnętrz. Wyrok na sobór wydała dopiero Rosja Sowiecka. W 1934 roku świątynia została zamknięta dla wiernych i przekształcona, podobnie jak Ławra Peczerska, w Państwowy Rezerwat Architektoniczno-Historyczny. W 1941 roku służby sowieckie podjęły nieudaną próbę wysadzenia soboru, następnie dotkliwie obrabowali go Niemcy. W latach powojennych przeprowadzona została renowacja świątynnych fresków. W 1990 roku Sobór Mądrości Bożej w Kijowie wraz z całym zespołem budynków klasztornych został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W 2018 roku, już w niezależnej Ukrainie, w jego wnętrzu odbyła się uroczystość utworzenia Prawosławnego Kościoła Ukrainy.

Sobór św. Michała Archanioła o Złotych Kopułach

W miejscu, gdzie dziś słońce przegląda się w złotych kopułach soboru św. Michała Archanioła pierwsza drewniana cerkiew stanąć miała już w drugiej połowie XI wieku. Na początku wieku XII książę Światopełk II jako wotum dziękczynne za zwycięstwo w walkach z Połowcami nakazał wznieść wspaniały murowany sobór – Monastyr Michajłowski – którego kopuły pokryte zostały złotem. Świątynia dotkliwie zniszczona, a złote kopuły zrabowane, zostały w czasie katastrofalnego najazdu Mongołów Batu-chana w 1240 roku. Na powrót do świetności sobór czekać musiał aż do XVII wieku. Jego przebudowa w stylu barokowym przypadła na czasy Hioba – prawosławnego metropolity kojowa i przeciwnika unii brzeskiej. Opiekę nad świątynią sprawowali już wtedy Kozacy. Dalsze przebudowy, rozbudowy i remonty soboru oraz zabudowań klasztornych trwały aż do początków XX wieku. Systematycznie rosły zastępy miejscowych mnichów, liczba pielgrzymów oraz bogactwo cerkiewnego kompleksu. Zagłada nadeszła wraz z rewolucją, już w czasach sowieckich. Monaster dla wiernych zamknięty został w 1922 roku, w latach 30. Sowieci zdecydowali o jego rozbiórce. Jako pamiątka kozackiej niezależności dla nowego systemu nie przedstawiał żadnej wartości, był wręcz zagrożeniem. W latach 1934-1936 sobór został wysadzony. Świątynne skarby wywieziono do sowieckich muzeów. Jedyny profesor, który sprzeciwił się zniszczeniu świątyni niebawem dokonał żywota w sowieckim więzieniu. Cerkiew pamiętająca początki Rusi przestała istnieć. Świątynia zniknęła, przetrwała jednak pamięć o niej. Po upadku ZSRS, w latach 90., sobór i zabudowania klasztorne odbudować zdecydowało się państwo ukraińskie. Monaster zrekonstruowano w latach 1997-1998, wnętrza odtwarzano do roku 2000. Świątynia bardzo szybko ponownie stała się ukraińskim symbolem narodowym. W 2014 roku w czasie krwawych protestów na kijowskim Majdanie monaster dał schronienie wielu rannym w starciach z jednostkami Berkutu. Na trwogę biły świątynne dzwony.  Rok później, w sierpniu 2015 roku na murach klasztoru Mychajłowskiego pojawiła się Ściana Pamięci Poległych Obrońców Ukrainy. W grudniu 2018 roku sobór św. Michała Archanioła stał się główną świątynią Kościoła Prawosławnego Ukrainy.

Cerkiew św. Andrzeja w Kijowie

Cerkiew św. Andrzeja, na rozkaz carycy Elżbiety, w połowie XVIII wieku, wzniesiona została na wzgórzu, które to według legendy swym proroctwem uświęcić miał Apostoł Andrzej. Przez stulecie w miejscu tym pojawiały się i ulegały zniszczeniu kolejne świątynie poświęcone świętemu apostołowi. Obecna wybudowana została w latach 1747-1762 w stylu barokowym przez włoskiego architekta Francesco Bartolomeo Rastrelli – autora takich rosyjskich pereł architektury ja Pałac Zimowy czy Pałac Katarzyny w Carskim Siole. Stanowiła część kijowskiej rezydencji carskiej, na którą składały się pałac i kościół. Świątynia posadowiona została na bardzo trudnym geologicznie wzgórzu osuwiskowym, które zabezpieczone zostało dwukondygnacyjną konstrukcją fundamentową. Świątynia wznosi się na wysokość 46m. W 1768 roku Romanowowie przekazali cerkiew kijowskiemu magistratowi. Kościół św. Andrzeja nieprzerwanie funkcjonował do 1932 roku, kiedy to decyzją rządu sowieckiego wstrzymano w nim nabożeństwa. W 1935 roku cerkiew stała się filią rezerwatu historyczno-kulturalnego. Po II wojnie światowej remontowany i odnawiany, wiernym ostatecznie przywrócony został już w XXI wieku. Obecnie w cerkwi odbywają się nabożeństwa Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Katedra św. Aleksandra

Katedra św. Aleksandra jest najstarszą zachowaną katolicką świątynią w Kijowie. Znajduje się na terenie dawnego kwartału polskiej gminy kupieckiej na Lackiej Słobodzie Zgodę na budowę świątyni w 1815 roku wyraził car Aleksander I. Kościół został wzniesiony, z inicjatywy polskich ziemian na czele z Antonim Sawickim, w latach 1817-1842 dla upamiętnienia wizyty cara Aleksandra I w Kijowie. Tak powstała majestatyczna klasycystyczna katedra, która aż do 1909 roku była jedyną dużą katolicką świątynią w Kijowie, gromadzącą praktycznie wszystkich rzymskokatolików miasta. Z końcem lat 30. XX wieku świątynia została znacjonalizowana przez władze sowieckie. Ostatni rektor katedry został rozstrzelany. Wyposażenie kościoła zostało rozgrabione i zniszczone, a samą świątynię przebudowano i przeznaczono na siedzibę m.in. robotniczego internatu, planetarium, domu ateizmu. W miejscu ołtarza nowi włodarze kościoła zamontowali… toalety. Kościół św. Aleksandra wierni odzyskali dopiero w 1990 roku gdy ZSRS walił się już w gruzy. 13 stycznia 1991 roku dokonano ponownego poświęcenia katedry. Kolejne lata wypełniła stopniowa renowacja kościoła. 25 czerwca 2001 roku świątynię odwiedził papież Jan Paweł II.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Історія собору, st-alexander.org.ua

Lavra in the Christian history, lavra.ua

Ławra Peczerska – kotwica ukraińskiej kultury i tożsamości, Wszystko co Najważniejsze, 31.03.2023r.

St. Sophia Museum. Historical fate, st-sophia.org.ua

The history of St. Andrew’s Church, andriyivska-tserkva.kiev.ua

Tytułowa grafika: Sobór Michajłowski w Kijowie, Jan Stanisławski. Źródło: Wikimedia Commons