Dobiegał swego końca wiek XII. W 1194 roku zmarł najmłodszy z synów Bolesława Krzywoustego, Kazimierz Sprawiedliwy. O następstwie krakowskiego tronu nie decydował już książęcy testament, a wola możnych. Upadła zasada senioratu. Polska pogrążała się w rozbiciu dzielnicowym.
Rozbita Polska
Śmierć Sprawiedliwego otworzyła okres walk o krakowskie dziedzictwo. W Wielkopolsce żył przecież jeszcze Mieszko Stary, senior rodu Piastów, ostatni żyjący syn Krzywoustego. Z kolei Kazimierz Sprawiedliwy pozostawił po sobie dwóch małoletnich synów – Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego. W politycznej rozgrywce uczestniczyli też możni i Kościół, na czele z potężnym wojewodą krakowskim Mikołajem oraz krakowskim biskupem Pełką. Gra o krakowski tron była długa i obfitowała w niespodziewane zwroty akcji. Do Krakowa wkraczał Mieszko Stary, a później jego syn Władysław Laskonogi. W 1210 roku, na krótki czas, dzielnice senioralną udało się też opanować śląskiemu Mieszkowi Plątonogiemu – ostatniemu piastowskiemu seniorowi, który dokonał tej sztuki. W 1195 roku miała miejsce krwawa bitwa pod Mozgawą. Starły się w niej idące na Kraków wojska Mieszka Starego oraz oddziały Leszka Białego, wspartego przez ruskiego księcia halickiego Romana. Starcie nie wyłoniło zwycięzcy, jednocześnie okazało się jednak jedną z najkrwawszych i największych bitew polskiego rozbicia dzielnicowego. Ostatecznie w 1211 roku w Krakowie na stałe ulokował się książę Leszek Biały.
Leszek Biały, obraz Aleksandra Lessera. Źródło: Wikimedia Commons
Leszek Biały
Po ugruntowaniu swych rządów w Krakowie książę Leszek Biały rozpoczął ambitną politykę wewnętrzną i zewnętrzną. Jako władca dzielnicy senioralnej starał się utrzymać, choćby symbolicznie, zwierzchnictwo nad pozostałymi książętami piastowskimi. Swoje panowanie oparł na współpracy z Kościołem. Jego bliskimi współpracownikami byli trzej kolejni wybitni biskupi krakowscy: Pełka, Wincenty Kadłubek oraz Iwo Odrowąż. Książę udzielił Kościołowi przywilejów w Borzykowie oraz w Wolborzu. Pierwszy z nich znosił prawo księcia do ruchomych dóbr po zmarłym biskupie, drugi zezwalał na kościelne sądownictwo w dobrach biskupich. Leszek Biały wspierał również zakon Dominikanów, dla których ufundował klasztor w Krakowie w 1222 roku. W polityce zagranicznej książę krakowski aktywnie działał na kierunku wschodnim. Po odparciu ruskiego najazdu w bitwie pod Zawichostem w 1205 roku i śmierci ruskiego księcia Romana, wielokrotnie interweniował w księstwie halickim. Jednocześnie związał się sojuszem z Węgrami. Jego córka Salomea została żoną Kolomana, syna węgierskiego króla. Leszek Biały interweniował również na północnych granicach kraju. Potrafił zmusić do uległości pomorskich namiestników i utrzymać Pomorze Gdańskie w polskiej strefie wpływów. Współpracując z pozostałymi piastowskimi książętami, dążył do rozwiązania problemu Prusów, których najazdy regularnie spadały na polskie ziemie. Dwukrotnie organizował wyprawy wojenne na pruskie ziemie, wpierał też misyjną działalność biskupa pruskiego Chrystiana. Papieżowi Honoriuszowi III poprzysiągł udział w wyprawie krzyżowej. Wyłgał się potem od niej… brakiem piwa w Ziemi Świętej. W realizacji polityki pomorskiej blisko współpracował ze śląskim księciem Henrykiem Brodatym. Problemy wewnętrzne i zewnętrzne kraju starał się rozwiązywać budując piastowskie porozumienie. Dlatego też na jesień 1227 roku zwołał zjazd książąt do pomorskiej Gąsawy.
Sejm w Gąsawie. W centrum książę Leszek Biały. Obraz Jana Matejki. Źródło: Wikimedia Commons
Zbrodnia w Gąsawie
W 1227 roku na zjazd do Gąsawy przybyli książęta Leszek Biały, Henryk Brodaty, Konrad Mazowiecki i Władysław Odonic oraz polscy biskupi i możnowładcy. Zgromadzeni mieli radzić nad wojną domową, między Laskonogim, a jego bratankiem Odonicem, która rozdzierała Wielkopolskę. Piastowie mieli uzgodnić również wspólne stanowisko wobec próbującego wybić się na niezależność księcia Pomorza – Świętopełka. Rankiem 24 listopada w Gąsawie Leszek Biały zażywał łaźni z krewniakiem ze Śląska – Henrykiem Brodatym. Książęta uzgadniali zapewne wspólne stanowisko. Trwał przecież ogólnopolski zjazd. Nagle na zaspaną jeszcze Gąsawę runęła banda zbrojnych Świętopełka pomorskiego. Napastnicy wtargnęli do łaźni i rzucili się na książąt. Henryka Brodatego przed śmiercią uratował wierny rycerz Peregryn. Osłonił swego pana własnym ciałem. Zginał, ale Henryk, mimo że ciężko ranny, ocalał. Leszek Biały zdołał dopaść konia. Półnagi książę rzucił się do ucieczki. Oprawcy dognali go we wsi Marcinkowo. Bezbronny książę został zamordowany.
Świętopełk zawiadomiony od szpiegów, że to była pora najsposobniejsza do zdrady, postanowił nagle przydybać Leszka, kiedy przy stosunkach na pozór przyjaznych najmniej mógł spodziewać się napaści. Wpadłszy więc z liczną zgrają Polaków i Pomorzan, natarł zbrojno na gospody i namioty tak książąt jako i rycerstwa, a tych, którzy mu opór stawili, ubił na miejscu. Skoro znać dano książętom o grożącym niebezpieczeństwie, natychmiast Leszek Biały, jako młodszy i raźniejszy, wyskoczył z łaźni, a dosiadłszy podstawionego sobie konia, począł uciekać ku wsi Marcinkowu z drużyną kilku towarzyszących mu giermków. Ale Świętopełk, nie dbając o innych, puścił się za nim w pogoń jak za upragnioną od dawna zdobyczą, i drużynę swoich zachęcał, aby zgładzili Leszka, na którego zgubie wszystek swój triumf zasadzał. W małej więc garstce otoczeni od licznej zgrai, chociaż długo i dość mężnie się bronili, w końcu jednak wszyscy wraz z książęciem swoim i panem legli ofiarą niecnego zdrajcy. (Jan Długosz, „Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego”)
Pamięć o tragicznej śmierci Leszka Białego przetrwała wieki. W roku 1927, w 700-lecie zabójstwa Leszka Białego, w miejscu jego śmierci w Marcinkowicach, wzniesiono pomnik, którego autorem był Jakub Juszczyk z Krakowa. Pomnik został zniszczony przez Niemców w czasie II wojny światowej. Odbudowany został dopiero w 1973 roku. Na fotografii żołnierze 69 pułku piechoty przy pomniku Leszka Białego w Marcinkowicach w 1937 roku. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Książę całej Polski
Wraz ze śmiercią Leszka Białego ostatecznie upadła zasada senioratu. Rozpoczął się okres krwawych walk między pozostałymi Piastami. Wpływy polskie osłabły. Pomorze Gdańskie wybiło się na niepodległość. W Prusach usadowili się Krzyżacy. Książę Leszek Biały nie bez powodu tytułował się dux Polonie – księciem Polski. Był jednym z ostatnich książąt rozbitej Polski, który swą polityką obejmował cały obszar dawnego Królestwa. Dlatego też zginął. Jego ciało zostało sprowadzone do Krakowa i pochowane w katedrze wawelskiej. Polska pogrążyła się w chaosie rozbicia, a książę… dołączył do panteonu wybitnych polskich władców.
Piotr Worwa
Bibliografia:
Długosz Jan, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego.
Rosik Stanisław, Wiszewski Przemysław, Poczet Polskich Królów i Książąt – od Mieszka I do Władysława Laskonogiego, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005.
Samsonowicz Henryk, Leszek Biały, Poczet Królów i Książąt Polskich, pod red. Andrzeja Garlickiego, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 1978.
Leszek Biały, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2009.
Tytułowa grafika: Zabójstwo Leszka Białego. Obraz Jana Matejki. Źródło: Wikimedia Commons
