Stary cmentarz na Rossie jest najbardziej znaną wileńską nekropolią. Położony na malowniczych wzgórzach, porośnięty sędziwymi drzewami stał się jednym z symboli miasta i jego niełatwej historii.
Pogańskie początki
Nie ma pewności skąd wzięła się nazwa niezwykłego zakątka, w którym ulokował się wileński cmentarz. Jedna z teorii głosi, że nazwa Rossa związana jest z nazwiskiem – Rosickich dawnych właścicieli gruntów. Jeszcze ciekawsza jest koncepcja, która nazwy cmentarza doszukuje się aż w czasach pogańskich. Na wzgórzach, gdzie położony jest dziś cmentarz, miały odbywać się obchody pogańskiego święta Rosy – znanego w Polsce jako Noc Kupały. To stare święto miłości i płodności obchodzono w najkrótszą letnią noc z 24 na 25 czerwca. Po dziś dzień, na Wileńszczyźnie żywe są legendy związane z tym świętem. W tę jedyną noc w roku zakwitać ma kwiat paproci. Ten kto go odnajdzie zyska bogactwo i wieczne szczęście. Inna legenda głosi z kolei, że w tą niezwykłą noc walczą ze sobą Słońce i Księżyc. Niebieski spór jest pokłosiem dawnej zdrady. Na początku świata Księżyc wziął ślub ze Słońcem. Kiedy po pierwszej wspólnej nocy Słońce wstało i powędrowało na niebo, Księżyc je porzucił i zdradził z Jutrzenką. Odtąd na nieboskłonie nieustannie toczy się walka niebieskich kochanków.
Wzgórza cmentarza na Rossie pokryte nagrobkami i pomnikami. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2017 roku.
Wzgórza cmentarza na Rossie pokryte nagrobkami i pomnikami. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2017 roku.
Dwa wieki nekropolii
Początki cmentarza na Rossie sięgają końca XVIII wieku, choć pochówki odbywały się tu już dużo wcześniej. Oficjalnie cmentarz założony został w 1801 roku przez zgromadzenie księży Misjonarzy. Cmentarz zalegalizował wtedy również wileński magistrat. W 1820 roku cmentarz został ogrodzony murowanym parkanem. W latach 1841-1850 w centralnej części nekropoli zbudowano neogotycką murowaną kaplicę, którą zaprojektował architekt Tomasz Tyszecki. W 1888 roku w sąsiedztwie kaplicy powstała murowana wieża. Do naszych czasów nie zachowały się piętrowe kolumbaria (budowle cmentarne pełniące funkcję zbiorowych grobowców z niszami przeznaczonymi na urny z prochami zmarłych) wzniesione w latach 1802-1807.
Neogotycka kaplica na Rossie. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2017 roku.
Pomnik Joachima Lelewela, na jego grobie. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2017 roku.
Stara i Nowa Rossa
Cmentarz na Rossie dzieli się na dwie części – Starą i Nową Rossę. Zajmuje powierzchnie prawie 11 ha, i jest pokryty 26 tys. nagrobków i grobowców. Dla pochówków zamknięty został dopiero w 1965 roku. Przez kilka stuleci stał się miejscem spoczynku, najpierw ubogich, a potem także najbogatszych i najwybitniejszych mieszkańców Wilna. Niektóre jego części zyskały wręcz nazwy Wzgórza Literatów, Alei Profesorów czy Wzgórza Aniołów. Na Rossie chowani byli przedstawiciele wszystkich narodów zamieszkujących miasto – Polaków, Litwinów, Białorusinów. Spoczęli tam m.in. historyk i działacz polityczny Joachim Lelewel, malarz Franciszek Smuglewicz, architekt, rzeźbiarz i twórca wileńskich Trzech Krzyży – Antoni Wiwulski, pisarz i archeolog Eustachy Tyszkiewicz czy litewski polityk, sygnatariusz aktu niepodległości Litwy w 1918 roku – Jonas Basanavičius. Cmentarz połączył również polskich i litewskich żołnierzy. Na Nowej Rossie znajduje się niewielki cmentarzyk wojskowy, gdzie swoje groby znaleźli żołnierze Samoobrony Wileńskiej z 1918 roku oraz polegli w walkach o Wilno w 1920 roku. W 2019 roku w kaplicy na Starej Rossie pochowani zostali powstańcy styczniowi, których szczątki odnaleziono w 2017 roku na wileńskiej Górze Zamkowej. Wśród 20 powstańców zamordowanych przez carskie władze znaleźli się dwaj przywódcy zrywu – Zygmunt Sierakowski i Konstanty Kalinowski. W listopadzie 2019 roku, w uroczystościach pogrzebowych w Wilnie udział wzięli prezydenci Polski i Litwy: Andrzej Duda i Gintanas Nauseda oraz przedstawiciele Ukrainy, Białorusi i Łotwy.
Symbol cmentarza na Rossie – Czarny Anioł, który znajduje się na grobie 24-letniej Izy Salmonowiczówny zmarłej na serce w 1901 roku. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2017 roku.
Anioł z Rossy. Jeden ze słynnych nagrobków z postaciami aniołów. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2017 roku.
Anioł z Rossy. Jeden ze słynnych nagrobków z postaciami aniołów. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2017 roku.
Serce Marszałka
Trzecią częścią cmentarza na Rossie jest polski cmentarz wojskowy z mauzoleum „Matka i Serce Syna”. W mauzoleum znajduję się doczesne szczątki Marii z Billewiczów – matki Józefa Piłsudskiego, oraz jego serce. Wokół pochowani zostali polscy żołnierze polegli w walkach w latach 1919-1920, w czasie kampanii wrześniowej w 1939 roku, oraz żołnierze Armii Krajowej uczestniczący w akcji „Ostra Brama” w 1944 roku.
Polski cmentarz wojskowy. Mogiły polskich żołnierzy poległych w latach 1919-1920, 1939 oraz 1944. W centrum mauzoleum „Matka i Serce Syna”. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2017 roku.
Anioły z Rossy
Cmentarz na Rossie jest pamiątką polskości Wilna. Polacy nie zapomnieli o tym. Od 1990 roku opiekę nad cmentarzem sprawuje Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą. Także ze środków zgromadzonych przez Komitet odnawiane są zabytkowe nagrobki na Rossie. Jeden z symboli Rossy i całego Wilna – Czarny Anioł, który znajduje się na grobie 24-letniej dziewczyny, Izy Salmonowiczówny zmarłej na serce w 1901 roku, został odrestaurowany za polskie środki i przez polskich fachowców w 2014 roku. Mimo upływu lat nad Rossą wciąż czuwają polskie anioły…
Piotr Worwa
Bibliografia:
Janiszewska-Jakubiak Dorota, Wilno – cmentarz na Rossie, dzieje.pl, 13.01.2017 r.
Kuszlewicz Renata, Święto Rosy (Noc Świętojańska), przewodnik-wilno.lt
Cmentarz na Rossie, poznajwilno.pl
Tytułowa grafika: Polski Cmentarz Wojskowy. Za murem Cmentarz na Rossie. Fot. Bartosz Miśkowiec
