Starożytny skarb
Warna już nieraz okazała się źródłem wspaniałych odkryć archeologicznych. Największego z nich dokonano całkowicie przypadkowo w roku 1972 podczas robót budowlanych. Robotnikom kopiącym rów ukazały się wtedy pierwsze starożytne groby. Przez kolejne kilkanaście lat archeolodzy odsłonili ponad 300 pochówków. Wiele z nich wyposażonych było w liczne przedmioty i narzędzia z miedzi, kamienia, gliny i muszli. Zadziwiająca była też powszechność występowania w grobach przedmiotów ze szczerego złota. Te odkryto w ponad jednej piątej zbadanych pochówków. Tylko w jednym, najbogatszym grobie, gdzie spoczywał około 60 letni mężczyzna, naliczono 990 złotych przedmiotów, ważących łącznie ponad 1,5 kg, m.in. pozostałości złotego diademu, złocone zdobienia szaty, złocone toporki i paciorki. Jako sensację przedstawić próbowano odnalezioną w tym grobie złotą tulejkę, którą media na całym świecie usilnie powiązać usiłowały z… fallusem zmarłego. Ostatecznie badania naukowców warneńską nekropolię pozwoliły datować na epokę miedzi w połowę V tys. p.n.e. Już wtedy Warnę zamieszkiwała społeczność o znacznym rozwarstwieniu społecznym, w której prym wiodły elitarne grupy wyspecjalizowanych rzemieślników wykonujących narzędzia z metalu, złota i ceramiki.
Odessos i rzymskie termy
Początki starożytnej historii Warny, a właściwie Odessos, datuje się na połowę VI wieku p.n.e. Wtedy to na terenie dawnej trackiej osady Grecy założyli swoją kolonię. Przez kolejne stulecia miasto stało się świadkiem narodzin i upadków kolejnych starożytnych imperiów. Oblegane przez Filipa II Macedońskiego, zdobyte zostało przez Aleksandra Wielkiego w 335 roku p.n.e. Po śmierci Aleksandra i rozpadzie jego ogromnego imperium miasto znalazło się pod władzą jednego z diadochów – Lizymacha, który w 306 roku p.n.e. ogłosił się królem Tracji. Od 15 roku n.e. w granicach Imperium Rzymskiego. To właśnie z tego okresu pochodzi najwspanialsza starożytna warneńska pamiątka – Termy Rzymskie. Łaźnie zbudowane pod koniec II wieku n.e. są czwartymi co do wielkości zachowanymi rzymskimi termami w Europie i największymi na Półwyspie Bałkańskim! Zajmują powierzchnie około 7000 m², a ich mury miejscami osiągają wysokość 22m. Kres najpierw Cesarstwa Rzymskiego, a później zmierzch jego bezpośredniego spadkobiercy – Bizancjum – oznaczały też koniec świetności Odessos. Starożytne miasto nękane najazdami Awarów i Słowian ostatecznie opustoszało na początku VII wieku. Nadchodziła era Słowian…
Słowiańska Warna
Nazwa Warna związana jest z napływem nad wybrzeża Morza Czarnego ludów słowiańskich. Określenie to po raz pierwszy w kronikach bizantyjskich pojawiło się z końcem VII wieku i związane było z walkami jakie Cesarstwo toczyło z Bułgarami chana Asparucha. To właśnie ten konflikt ciążył nad regionem przez kolejne stulecia, a samo miasto naprzemiennie padało łupem Bizancjum i Bułgarów. Ostatecznie do państwa bułgarskiego w Wielką Sobotę 1201 roku Warnę przyłączył car Kałojan. Wkrótce rosnące wpływy włoskich republik kupieckich uczyniły z miasta centrum handlu i jeden z najważniejszych portów w basenie Morza Czarnego. Stan ten utrzymał się aż do zdobycia Warny przez Turków osmańskich w 1389 roku.
Skalny monaster Aładża
Pośrodku rezerwatu przyrodniczego Złote Piaski, nieopodal kurortu morskiego o tej samej nazwie, znajduje się skalny monaster Aładża. Jego początki giną gdzieś w mrokach średniowiecza. Klasztor wykuty w skale zamieszkały przez mnichów był od około XIII wieku, ale znajdujące się nieopodal katakumby noszą ślady bytności człowieka już w IV wieku! Do XIV wieku, na dwóch poziomach, w 40 metrowej wapiennej skale, ukształtował się monaster św. Trójcy, na który składało się 20 cel, dwie kaplice, kuchnia, refektarz, krypta i pomieszczenia gospodarcze. Kres prawosławnej wspólnoty przyniósł osmański podbój Bułgarii z końcem XIV wieku. Spuścizną muzułmańską jest zresztą sama nazwa monasteru. Nazwa „Aładża” ma bowiem pochodzenie persko-arabskie i oznacza „pstrokaty, wielobarwny”. Odnosiła się zapewne do mozaik, które na białej skale wyróżniały się barwą jeszcze przez stulecia. Tymczasem skalny monaster opustoszał na wiele lat, choć w jego grotach pomieszkiwali jeszcze pojedynczy pustelnicy. Renesans zainteresowania klasztorem Aładża nastąpił dopiero na przełomie XIX i XX wieku, za sprawą dwóch Czechów, braci Škorpil, prekursorów bułgarskiej archeologii. W 1927 roku monaster został uznany za zabytek, a w 1968 roku za dziedzictwo o znaczeniu narodowym.
