Warna czyli skarby morskiej stolicy Bułgarii

Leżąca na północnym brzegu Zatoki Warneńskiej na wybrzeżu Morza Czarnego Warna już w średniowieczu stała się ważnym portem oraz kupieckim centrum, w którym krzyżowały się szlaki handlowe. Dogodne położenie miasta generowało nie tylko zyski, ale też zagrożenia, o czym nieraz przekonali się mieszkańcy miasta oraz… jeden z polskich królów. Współcześnie to trzecie co do wielkości miasto Bułgarii nadal swe zyski czerpie z morza. Te pochodzą jednak nie tylko z morskiego portu, a przede wszystkim z turystyki.

Starożytny skarb

Warna wielokrotnie okazała się źródłem wspaniałych odkryć archeologicznych. Największego z nich dokonano całkowicie przypadkowo w roku 1972 podczas robót budowlanych. Robotnikom kopiącym rów ukazały się wtedy pierwsze starożytne groby. Przez kolejne kilkanaście lat archeolodzy odsłonili ponad 300 pochówków. Wiele z nich wyposażonych było w liczne przedmioty i narzędzia z miedzi, kamienia, gliny i muszli. Zadziwiająca była też powszechność występowania w grobach przedmiotów ze szczerego złota. Te odkryto w ponad jednej piątej zbadanych pochówków. Tylko w jednym, najbogatszym grobie, gdzie spoczywał około 60 letni mężczyzna, naliczono 990 złotych przedmiotów, ważących łącznie ponad 1,5 kg, m.in. pozostałości złotego diademu, złocone zdobienia szaty, złocone toporki i paciorki. Jako sensację przedstawić próbowano odnalezioną w tym grobie złotą tulejkę, którą media na całym świecie usilnie powiązać usiłowały z… fallusem zmarłego. Ostatecznie badania naukowców warneńską nekropolię pozwoliły datować na epokę miedzi w połowę V tys. p.n.e. Już wtedy Warnę zamieszkiwała społeczność o znacznym rozwarstwieniu społecznym, w której prym wiodły elitarne grupy wyspecjalizowanych rzemieślników wykonujących narzędzia z metalu, złota i ceramiki.

Rzymskie termy

Początki starożytnej historii Warny, a właściwie Odessos, datuje się na połowę VI wieku p.n.e. Wtedy to na terenie dawnej trackiej osady Grecy założyli swoją kolonię. Przez kolejne stulecia miasto stało się świadkiem narodzin i upadków kolejnych starożytnych imperiów. Oblegane przez Filipa II Macedońskiego, zdobyte zostało przez Aleksandra Wielkiego w 335 roku p.n.e. Po śmierci Aleksandra i rozpadzie jego ogromnego imperium miasto znalazło się pod władzą jednego z diadochów – Lizymacha, który w 306 roku p.n.e. ogłosił się królem Tracji. Od 15 roku n.e. w granicach Imperium Rzymskiego. To właśnie z tego okresu pochodzi najwspanialsza starożytna warneńska pamiątka – Termy Rzymskie. Łaźnie zbudowane pod koniec II wieku n.e. są czwartymi co do wielkości zachowanymi rzymskimi termami w Europie i największymi na Półwyspie Bałkańskim! Zajmują powierzchnie około 7000 m², a ich mury miejscami osiągają wysokość 22m. Kres najpierw Cesarstwa Rzymskiego, a później zmierzch jego bezpośredniego spadkobiercy – Bizancjum – oznaczały też koniec świetności Odessos. Starożytne miasto nękane najazdami Awarów i Słowian ostatecznie opustoszało na początku VII wieku. Nadchodziła era Słowian…

Słowiańska Warna

Nazwa Warna związana jest z napływem nad wybrzeża Morza Czarnego ludów słowiańskich, choć sami Bułgarzy są ludem pochodzenia tureckiego. Określenie to po raz pierwszy w kronikach bizantyjskich pojawiło się z końcem VII wieku i związane było z walkami jakie Cesarstwo toczyło z Bułgarami chana Asparucha. To właśnie ten konflikt ciążył nad regionem przez kolejne stulecia, a samo miasto naprzemiennie padało łupem Bizancjum i Bułgarów. Stawka tych wojen była zresztą większa. Wszak cesarz Bazyli II Bułgarobójca w 1018 roku był w stanie podporządkować sobie całą Bułgarię i wcielić jej ziemię do cesarstwa. Ostatecznie do restytuowanego państwa bułgarskiego w Wielką Sobotę 1201 roku Warnę przyłączył car Kałojan z dynastii Asenidów. Wkrótce rosnące wpływy włoskich republik kupieckich uczyniły z miasta centrum handlu i jeden z najważniejszych portów w basenie Morza Czarnego. Stan ten utrzymał się aż do zdobycia Warny przez Turków osmańskich w 1397 roku.

Skalny monaster Aładża

Pośrodku rezerwatu przyrodniczego Złote Piaski, nieopodal kurortu morskiego o tej samej nazwie, znajduje się skalny monaster Aładża. Jego początki giną gdzieś w mrokach średniowiecza. Klasztor wykuty w skale zamieszkały przez mnichów był od około XIII wieku, ale znajdujące się nieopodal katakumby noszą ślady bytności człowieka już w IV wieku! Do XIV wieku, na dwóch poziomach, w 40 metrowej wapiennej skale, ukształtował się monaster św. Trójcy, na który składało się 20 cel, dwie kaplice, kuchnia, refektarz, krypta i pomieszczenia gospodarcze. Kres prawosławnej wspólnoty przyniósł osmański podbój Bułgarii z końcem XIV wieku. Spuścizną muzułmańską jest zresztą sama nazwa monasteru. Nazwa „Aładża” ma bowiem pochodzenie persko-arabskie i oznacza „pstrokaty, wielobarwny”. Odnosiła się zapewne do mozaik, które na białej skale wyróżniały się barwą jeszcze przez stulecia. Tymczasem skalny monaster opustoszał na wiele lat, choć w jego grotach pomieszkiwali jeszcze pojedynczy pustelnicy. Renesans zainteresowania klasztorem Aładża nastąpił dopiero na przełomie XIX i XX wieku, za sprawą dwóch Czechów, braci Škorpil, prekursorów bułgarskiej archeologii. W 1927 roku monaster został uznany za zabytek, a w 1968 roku za dziedzictwo o znaczeniu narodowym.

Mauzoleum Warneńczyka

Muzułmańskie zagrożenie wisiało nad Warną i całą Bułgarią już w średniowieczu. W 1242 roku Bułgarzy okazali się jedną z ofiar mongolskiego najazdu Batu-chana, na jakiś czas popadając w zależność tatarską. Dwa stulecia później kres bułgarskiej państwowości położyli inni muzułmanie – Turcy osmańscy. Nim końca dobiegł wiek XIV cała Bułgaria znalazła się w granicach Imperium Osmańskiego. Ostatnią szansą wymknięcia się Bułgarii spod tureckiego panowania była wyprawa wojenna króla Węgier i Polski – Władysława Warneńczyka. Ta zakończyła się jednak tragicznie klęską chrześcijan i śmiercią młodego króla w bitwie pod Warną w 1444 roku. O batalii po dziś dzień przypomina otwarte w XX wieku mauzoleum króla. Sama Warna pod władzą Turków pozostała aż do końca XIX wieku. Pierwsza chrześcijańska armia pojawiła się pod murami miasta ponownie dopiero w 1773 roku. Miasto przejściowo zajęli wtedy Rosjanie. W połowie XIX wieku Warna stałą się bazą logistyczną dla wojsk tureckich, brytyjskich i francuskich walczących z Rosją w ramach wojny krymskiej. W tym okresie do miasta dociągnięta została kolej i telegraf. Ostateczne wyzwolenie miasta spod panowania osmańskiego nastąpiło dopiero 27 lipca 1878 roku. Najwspanialszym warneńskim zabytkiem z tego okresu pozostaje Sobór Zaśnięcia Matki Bożej. Kamień węgielny pod jego budowę wbudowano w roku 1880, a pierwszą liturgię odprawiono w świątyni 30 sierpnia 1886 roku. Sobór ma wymiary 46,55 na 35 m. Jego wysokość to to prawie 48m. Architektonicznie jest to bazylika trójnawowa, z ołtarzem głównym poświęconym Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny, ołtarzem północnym – św. Aleksandrowi Newskiemu, a ołtarzem południowym – św. Mikołajowi.

Turystyczny kurort 

W XX wieku Warna stała się niemym świadkiem wojny bałkańskiej oraz pierwszej i drugiej wojny światowej. W 1949 roku komuniści na cześć sowieckiego dyktatora zmienili nazwę miasta na… Stalin. Dla mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej, odciętych od możliwości wyjazdu na Zachód, Warna okazała się jednym z nielicznych względnie dostępnych kierunków wakacyjnych wojaży. Stan ten utrzymał się zresztą nawet po upadku żelaznej kurtyny, a Warna i sąsiednie Złote Piaski w najlepsze funkcjonują jako kurort turystyczny. Szczególnie popularna jest zresztą wśród Polaków, którzy stanowią największą grupę zagranicznych turystów odwiedzających morską stolicę Bułgarii.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Marinow Kirił, Wektor słowiański, „Dzieje Bałkanów”, Pomocnik Historyczny POLITYKA, 4/2023, s. 27-33.

Nowacki Bartosz, Złoty fallus. O „grobie złotego penisa” na cmentarzysku w Warnie, projektpulsar.pl, 01.09.2016 r.

Ekspozycja Monasteru Aładża, 2025 rok.

History, Official Website of the municipality of Varna, varna.bg

Tytułowa grafika. Centrum Warny. W tle Sobór Zaśnięcia Matki Bożej, 2025 rok. Zdjęcie mojego autorstwa.