Był rok 1918. Na froncie zachodnim grzmiała jeszcze wojna. W huku dział z nad Sommy i Marny walił się stary ład. Już 5 kwietnia 1917 roku do Wielkiej Wojny dołączyły Stany Zjednoczone. Amerykanie wypowiedzieli wojnę Niemcom, przechylili szalę zwycięstwa na stronę Ententy i zaczęli swój marsz do globalnej mocarstwowości. Z początkiem roku 1917 rewolucja lutowa zmiotła z rosyjskiego tronu cara Mikołaja II. Z kolei w październiku zbrojnego przewrotu dokonali bolszewicy obalając republikański Rząd Tymczasowy Rosji. Dawne imperium carów wycofało się z wojny w marcu 1918 roku, pogrążając się w chaosie wojny domowej. Rodził się krwawy, czerwony terror.
Nowa Europa
11 listopada 1918 roku Niemcy podpisały rozejm z państwami Ententy. Dzień wcześniej z ogarniętych rewolucyjnymi wystąpieniami Niemiec uciekł cesarz. Od tygodnia nie walczyły rozpadające się Austro-Węgry. I wojna światowa dobiegła końca. Nie było już cesarzy i carów. Na gruzach despotycznych monarchii rodziły się nowe państwa. 6 grudnia 1917 roku niepodległość proklamowała Finlandia, 25 stycznia 1918 roku Ukraina, 16 lutego Litwa, 19 lutego Estonia, 26 maja Gruzja, 28 października Czechosłowacja, 31 października Państwo Słoweńców, Chorwatów i Serbów (późniejsza Jugosławia), 18 listopada Łotwa. Odradzała się również Polska…
1 pułk ułanów Legionów w okopach pod Kostiuchnówką. Źródło: Wikimedia Commons
Za wolność Naszą
Konflikt wszystkich trzech zaborców otworzył przed Polakami niespotykaną dotąd szansę odbudowy państwa. Rozpoczęła się gra o wolną Polskę. Jeszcze w czasie wojny Polacy we wszystkich zaborach, a także na emigracji, podjęli próby odbudowy polskiej państwowości. Już w 1914 roku Józef Piłsudski utworzył w Krakowie Pierwszą Kompanię Kadrową pomyślaną jako zalążek przyszłego Wojska Polskiego. Jej podstawą stały się działające w Galicji polskie organizacje paramilitarne takie jak Związek Strzelecki, Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe czy Drużyny Sokole. Przez ich szeregi w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej przewinęły się rzesze młodzieży polskiej. W tym czasie Stanach Zjednoczonych działał Ignacy Paderewski powołując Polski Centralny Komitet Ratowniczy. Na Zachodzie Europy o sprawy polskie zabiegał Komitet Narodowy Polski Romana Dmowskiego. Na wszystkich frontach Wielkiej Wojny o sprawę polską walczyły polskie jednostki. U boku Austrii wojowały Legiony Polskie – Wschodni i Zachodni. Ich cywilno-polityczną reprezentacją stał się Naczelny Komitet Narodowy powołany przez galicyjskie stronnictwa niepodległościowe latem 1914 roku. W Rosji formowały się polskie oddziały m.in. Legion Puławski w 1914 roku, Polskie Drużyny Ochotnicze w 1915 roku. Po upadku caratu, 22 czerwca 1917 roku, I Ogólny Zjazd Polaków Wojskowych w Rosji w Piotrogrodzie powołał Naczelny Komitet Wojskowy (Naczpol) i rozpoczął formowanie na Białorusi I Korpusu Polskiego z gen. Józefem Dowbór-Muśnickim na czele. Później powstały jeszcze II Korpus w Besarabii i III Korpus na Ukrainie. Z kolei we Francji od 1917 roku tworzyła się Błękitna Armia dowodzona przez gen. Józefa Hallera. Jej zalążkiem już w 1914 roku okazał się polski pododdział Legii Cudzoziemskiej – legendarni Bajończycy.
Komitet Narodowy Polski w Paryżu 1918. Siedzą od lewej: Maurycy Zamoyski, Roman Dmowski, Erazm Piltz, stoją Stanisław Kozicki, Jan Emanuel Rozwadowski, Konstanty Skirmunt, Franciszek Fronczak, Władysław Sobański, Marian Seyda, Józef Wielowieyski. Źródło: Wikimedia Commons
Sprawa polska
Widzący polską aktywność zaborcy próbowali wykorzystać polski żywioł do swoich celów. Niejasną wizją wskrzeszenia Polski mamili Polaków wszyscy. W 1916 roku w imieniu cesarzy Niemiec i Austrii wydany został Akt 5 listopada zapowiadający utworzenie państwa polskiego z ziem zaboru rosyjskiego. W grudniu 1916 roku car Mikołaj II w rozkazie do armii i floty zapowiedział stworzenie wolnej Polski. Na początku 1917 roku o niezawisłej i samoistnej Polsce w swym orędziu wspomniał prezydent USA Woodrow Wilson. W listopadzie tego samego roku w Deklaracji Praw Narodów Rosji prawo do samostanowienia Polaków uznali bolszewicy. W styczniu 1918 roku w 14-punktowym programie pokojowym prezydent Wilson zapisał, że „należy stworzyć niezawisłe państwo polskie”.
Józef Piłsudski podczas wizyty w Poznaniu 27.X.1919. Z lewej: gen. Józef Dowbor-Muśnicki, z prawej mjr Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Źródło: Wikimedia Commons
Cud jedności
We wrześniu 1917 roku w Warszawie u boku państw centralnych utworzona została trzyosobowa Rada Regencyjna jako formalnie najwyższa władza przyszłego Królestwa Polskiego. Na Zachodzie jako przedstawicielstwo powstającego polskiego państwa uznany został Komitet Narodowy Polski Romana Dmowskiego. Wraz z rokiem 1918 historia przyśpieszyła. Zakończyła się I wojna światowa. Władze w kraju zaczęli przejmować Polacy. W Warszawie władze sprawowała Rada Regencyjna. W Krakowie już od października działała Polska Komisja Likwidacyjna. W Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowej Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim jako premierem. 10 listopada 1918 roku do Warszawy przybył Józef Piłsudski. Rozpoczął się cud polskiej jedności. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała mu władzę wojskową. Następnego dnia na ręce Naczelnika nastąpiła dymisja rządu lubelskiego. W grudniu Piłsudski porozumiał się z Romanem Dmowskim i jego Komitetem Narodowym. Do historii przeszedł list Piłsudskiego do Dmowskiego:
Szanowny Panie Romanie!
Wysyłając delegację do Paryża dla porozumienia się z Komitetem Paryskim i wspólnego potem porozumienia się z Ententą, proszę Pana o ułatwienie wszelkie w pertraktacjach. Proszę wierzyć, że najbardziej chciałbym uniknąć dwoistego przedstawicielstwa Polski przed Ententą i dążę do jednolitej reprezentacji interesów Polski, gdyż wtedy tylko będą one dostatecznie uwzględnione (…)
Na podstawie dawnej znajomości tuszę, że w tym wypadku i w tej ważnej chwili przynajmniej niektórzy ludzie, jeśli już nie cała Polska niestety, wznieść się muszą ponad interesa stronnictw, klik i grup, do takich zaś ludzi chciałbym zaliczyć i Pana.
Proszę przyjąć zapewnienia wysokiego szacunku, z jakim pozostaję.
Bitwa warszawska – polskie pozycje pod Miłosną, sierpień 1920. Źródło: Wikimedia Commons
Wywalczona Niepodległość
Najważniejsi politycy w państwie zaczęli działać razem. Cel był jeden – wolna Polska! Powstawało jedno Wojsko Polskie. Tworzyli go dawni legioniści, żołnierze Korpusów Polskich w Rosji oraz przybyła do Polski w 1919 roku Błękitna Armia. To oni wszyscy wsparci przez ochotników i powstańców wykuli granicę II Rzeczpospolitej. Już w listopadzie 1918 roku Orlęta Lwowskie odparły atak Ukraińców na Lwów. W grudniu do walki z Niemcami poderwała się Wielkopolska. W styczniu 1919 roku dowództwo nad powstaniem wielkopolskim objął gen. Józef Dowbór-Muśnicki. Również w styczniu na Śląsk Cieszyński wtargnęli Czesi. W lutym na wschodnich kresach rozpoczęły się walki z bolszewikami. W sierpniu wybuchło I powstanie śląskie. Na wiosnę 1920 roku ruszyła polska wyprawa kijowska, 9 maja Wojsko Polskie wkroczyło do Kijowa. Już z końcem maja 1920 roku bolszewicy rozpoczęli kontrofensywę na Zachód. W sierpniu bolszewickie zagony dotarły pod Warszawę. Polska stanęła na krawędzi upadku. Zjednoczony Naród poderwał się do dramatycznej walki z czerwonymi hordami. Na wezwanie premiera Wincentego Witosa do polskiego wojska garnęli się mieszkańcy wsi. Tysiące studentów i uczniów zasiliło Ochotniczą Armię gen. Hallera. Do obrony Ojczyzny wzywał Kościół. Pod Ossowem legł dzielny ksiądz Skorupka. I udało się! 15 sierpnia 1920 roku Wojsko Polskie, wykonując kontruderzenie z nad Wieprza, rozgromiło Armie Czerwoną. Miesiąc później Polacy dobili bolszewików w bitwie nadniemeńskiej.
Szef Rządu Obrony Narodowej, doby wojny z bolszewikami, Wincenty Witos z wicepremierem Ignacym Daszyńskim. Źródło: Wikimedia Commons
Gdy pod Warszawą ważyły się losy niepodległości, o polskość Śląska upomnieli się Ślązacy. 19 sierpnia 1920 roku wybuchło II powstanie śląskie na czele z Wojciechem Korfantym. W październiku Polacy zajęli Wilno. Kształt Polski ważył się jeszcze w 1921 roku. W marcu Polacy podpisali pokój z Rosją Sowiecką w Rydze, który ustalał polskie granice na wschodzie. W maju wybuchło trzecie, ostatnie już, powstanie śląskie. Przesądziło ono o podziale Górnego Śląska między Polskę i Niemcy. Ostatecznie proces ustalania granic II Rzeczpospolitej dobiegł końca 15 marca 1923 roku. Wtedy to w Paryżu konferencja ambasadorów zachodnich mocarstw podpisała protokół dodatkowy do traktatu wersalskiego akceptujący przebieg wschodniej granicy Polski.
Powstańcy śląscy, 1921 rok. Źródło: Wikimedia Commons
Stulecie Niepodległej
100 lat temu odrodziła się Polska. Nie odrodziła się sama. Nie wskrzesił jej Józef Piłsudski ani Roman Dmowski. Nie powołały jej decyzje światowych mocarstw. Odbudował ją Naród. To wspaniały cud zjednoczenia Polaków sprawił, że Polska 100 lat temu powróciła na mapy Europy i świata. To ofiarność, praca, poświęcenie, wiara i wierność wielu pokoleń sprawiła ten cud. Chwała Bohaterom! Chwała Niepodległej Polsce!
Pytasz się, synu, gdzie jest i jaka?
W niewymierzonej krainie leży.
Jest w każdym wiernym sercu Polaka,
co o nią walczył, cierpiał i wierzył.
W 100. rocznicę odzyskania przez Polskę Niepodległości
Piotr Worwa
Bibliografia:
Garlicki Andrzej, Porządek wersalski, „Niepodległość 1918”, POLITYKA, 2/2008, s. 61-64.
Garlicki Andrzej, Rysowanie granic, „Niepodległość 1918”, POLITYKA, 2/2008, s. 65-70.
Koprowski Marek, Legiony. Droga do legendy. Nie tylko I Brygada. 1915-1916, Wydawnictwo Replika, Poznań 2018.
Materski Wojciech, Kalendarium odzyskanej niepodległości, „Niepodległość 1918”, POLITYKA, 2/2008, s. 4-7.
Józef Piłsudski, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2011.
Tekst zamyka fragment wiersza Antoniego Słonimskiego pt. „Polska”.
Tytułowa grafika: Józef Piłsudski i Ignacy Jan Paderewski (styczeń 1919). Źródło: Wikimedia Commons
