Polacy na Kresach Wschodnich byli obecni od stuleci. Przybywali tam budując cywilizacje, tworząc miasta, wsie, drogi. Przez wieki żyli na tych terenach sąsiadując z Ukraińcami, Białorusinami, Żydami, Niemcami i Litwinami. Tereny wschodnie od zawsze były miejscem niespokojnym. Dochodziło tam do wojen, rewolucji, powstań. Celem zewnętrznych najeźdźców czy wewnętrznych rozruchów nieraz padali zamieszkujący Kresy Wschodnie Polacy. Aż do XX wieku żadne z tych wydarzeń nie zagroziło istnieniu polskości na tych terenach. Wszystko zmieniło się wraz z bolszewicką rewolucją w Rosji oraz powstaniem totalitaryzmów komunistycznego i niemieckiego. Począwszy od 1917 roku Polacy stali się głównym celem dla wszystkich zbrodniczych ideologii rozwijających się w Europie Wschodniej. Polaków na Kresach mordowali Rosjanie, Niemcy, Ukraińcy, Litwini… Masowe zbrodnie i ludobójstwa dokonywane na Polakach na Wschodzie w pierwszej połowie XX wieku doprowadziły do biologicznego wyniszczenia polskości – Holocaustu Polaków na Kresach Wschodnich.
Poniżej prezentuje Wam dziesięć największych zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu na Wschodzie. W opisie poszczególnych zbrodni powstrzymałem się od szczegółowych opisów okrucieństw oraz przerażających wspomnień świadków tamtych wydarzeń. Zainteresowani znajdą je w artykułach, które wymieniłem w bibliografii pod tym artykułem. Nie zamieszczam również drastycznych zdjęć. Wydarzenia zostały uszeregowane chronologicznie.
1. Zbrodnie bolszewickie wojny 1919-1921
Wojnę polsko bolszewicką w latach 1919-1921 wielokrotnie porównuje się do najazdu Hunów. Nie bez powodu… Szlak bolszewickich hord, które dotarły aż do Wisły znaczyły mordy, gwałty i straszliwe zniszczenia. Bolszewickie zbrodnie w szczególności dotknęły polskie elity. W nieludzkich męczarniach ginęli ziemianie, księża, urzędnicy. Mordowani byli pojmani w walkach oficerowie. Liczne były przypadki zbrodni dokonywanych także na szeregowych żołnierzach i wspomagających ich cywilach. Zdarzało się, że bolszewicy z ogromną brutalnością mordowali całe polskie oddziały wzięte do niewoli. W zbrodniach tych przodowała 1 Armia Konna Budionnego. Jej krwawy szlak znaczyły: mord na polskich żołnierzach w Zadwórzu (300 ofiar), spalenie szpitala z rannymi żołnierzami i personelem w Berdyczowie (600 ofiar), zamordowanie jeńców we wsi Bystryki (700 ofiar), czy też zamordowanie jeńców pod Zwiahlem (170 ofiar). Ile było wszystkich ofiar bolszewickich zbrodni na Polakach w latach 1919-1921? Tego jeszcze nikt nie policzył. Szacować można jednak, że były ich tysiące.
2. Wielki Głód 1932-1933
Wielki Głód wybuchł na ziemiach Ukrainy w latach 1932-33. Był wynikiem zbrodniczej polityki Związku Radzieckiego, ze Stalinem na czele, prowadzącej do przymusowej kolektywizacji rolnictwa i bezwzględnie narzuconych chłopom, nieodpłatnych kontyngentów dostaw produktów rolnych. W latach 1921–1947, z powodu trzech klęsk głodu, na terenie ZSRR życie straciło około 10 milionów ludzi. Tylko na Ukrainie w latach 1932-33 z głodu umarło ponad 3 miliony osób. I mimo, że zbrodnicza polityka Stalina nie była skierowana w tym przypadku bezpośrednio w Polaków to i oni padli jej ofiarą. W wyniku Wielkiego Głodu zginęło ich 20-60 tys.
3. Operacja polska NKWD 1937-1938
Operacja polska NKWD była to zbrodnicza akcja skierowana przeciwko prawie 1,5 mln rzeszy Polaków zamieszkujących w ZSRR. Pod pretekstem przynależności do nieistniejącej szpiegowskiej struktury o nazwie Polska Organizacja Wojskowa, na rozkaz Stalina, NKWD mordowało wszystkich, którzy mieli jakiekolwiek, nawet najmniejsze związki z polskością. Ginęli więc polscy działacze, nauczyciele, księża, rolnicy, robotnicy, a nawet polscy komuniści. Jak podają specjaliści z rosyjskiego Memoriału, w ciągu tylko 16 miesięcy aresztowano ponad 143 tys. osób, z czego na śmierć skazano co najmniej 111 tys. osób. Dane te, choć przerażające, najprawdopodobniej i tak są zaniżone. Niektórzy historycy szacują bowiem, że w wyniku operacji polskiej śmierć poniosło nawet 200 tys. osób. Zwłoki pomordowanych wywożono w lasy i grzebano w nieoznakowanych dołach. Prześladowania nie ominęły również tych Polaków, którzy uniknęli śmierci. Polskie kobiety były masowo skazywane na kare wieloletniego pobytu w łagrach. Odbierane były im dzieci, które trafiały do komunistycznych sierocińców lub kolonii karnych. Polska ludność ZSRR została skazana na zagładę.
4. Zbrodnia katyńska 1940
17 września 1939 roku, Armia Czerwona wywiązując się z traktatu Ribbentrop-Mołotow, zaatakowała Polskę walczącą już z agresją niemiecką. W wyniku działań wojennych i późniejszych aresztowań w rosyjskiej niewoli znalazło się ponad 230 tys. żołnierzy, policjantów i urzędników państwowych. Części z nich udało się uciec, 40 tys. osób Rosjanie przekazali Niemcom. W listopadzie 1939 roku w niewoli przebywało jeszcze około 170 tys. żołnierzy, umieszczonych w 139 obozach i wykorzystywanych do niewolniczej pracy. W 1940 roku radzieckie władze stwierdziły, że więzieni Polacy „są zatwardziałymi, nierokującymi poprawy wrogami władzy sowieckiej”. Ponad 22 tys. oficerów i innych więźniów obozów w Kozielsku, Ostaszkowie, Starobielsku, na podstawie decyzji Józefa Stalina, zamordowano strzałem w tył głowy w Katyniu, Charkowie i Twerze (Miednoje). Po zawarciu układu między rządami polski i ZSRR w 1941 roku na podstawie amnestii zwolniono około 20 tys. jeńców polskich. Los pozostałych 100 tys. jeńców pozostaje nieznany.
5. Wielkie deportacje 1940-1941
W latach 1940–1941 nastąpiły cztery wielkie deportacje ludności polskiej zamieszkującej dawne Kresy Wschodnie państwa polskiego. Pierwsza deportacja obywateli polskich przeprowadzona w lutym 1940 roku objęła około 140 tys. osób. Byli to głównie polscy osadnicy wojskowi, cywilni koloniści oraz służba leśna. Kolejna wywózka, rozpoczęła się w nocy z 12 na 13 kwietnia 1940 roku. Objęła rodziny osób wcześniej prześladowanych, łącznie około 60 tys. osób. Trzecia wielka wywózka miała miejsce w nocy z 28 na 29 czerwca 1940 roku. Jej ofiarami padło prawie 80 tys. osób. W większości byli to polscy Żydzi, którzy na wschód uciekli przed niemieckimi represjami. Czwarta deportacja została przeprowadzona przez władze ZSRR w maju i czerwcu 1941 roku. Na wschód trafiło około 40 tys. osób, z czego co najmniej połowę stanowili Polacy. Wśród obywateli polskich, którzy padli ofiarą wywózek na wschód większość stanowili Polacy. Deportacje nie ominęły jednak również Żydów, Ukraińców i Białorusinów, którzy przed wojną zamieszkiwali Rzeczpospolitą. Wszystkie cztery wielkie deportacje przeprowadzone na ziemiach polskich w latach 1940–1941 przebiegały według podobnego schematu. NKWD, najczęściej w nocy, zjawiało się w polskich domostwach. Mieszkańcom komunikowano decyzję o wysiedleniu, następnie przeprowadzana była brutalna rewizja. Deportowani otrzymywali kilkadziesiąt minut na spakowanie się. Później byli dowożeni do bydlęcych wagonów, którymi odbywali długą podróż w najdalsze zakątki Związku Radzieckiego. Wielu umierało w jej trakcie z głodu, zimna, brudu i chorób.
6. Masakry więzienne NKWD 1941
Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 roku, na rozkaz Ławrentija Berii, NKWD zamordowało tysiące` więźniów w masowych egzekucjach w więzieniach i podczas tzw. marszów śmierci. W pierwszych dniach kampanii wojennej doszło do mordów na więźniach na terytorium od państw bałtyckich na północy po Besarabię na południu. Największą intensywność zbrodnie rosyjskie miały miejsce na dawnych polskich Kresach Wschodnich. Do ogromnej masakry doszło we Lwowie, gdzie liczbę ofiar szacuje się na 3,5 tys. osób. Rosjanie wymordowali więźniów również w innych miastach kresowych m.in. w Łucku (2 tys. ofiar), Drohobyczu (około 1,2 tys. ofiar), Czortkowie (890 ofiar), Dobromilu (około 800 ofiar), Złoczowie (około 700 ofiar), Samborze (około 600 ofiar), Tarnopolu (574 ofiary), Dubnie (550 ofiar). Wszystkich ofiar więziennych masakr w 1941 roku było około 30 tysięcy. Większość z nich stanowili Polacy, ale również Ukraińcy, Żydzi i Bałtowie.
7. Zbrodnia w Ponarach 1941-1944
Zbrodnia w Ponarach na Wileńszczyźnie rozpoczęła się od mordu Rosjan na polskich oficerach w 1939 roku. W 1941 roku, po rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej, na tereny te przybyli Niemcy. Odtąd masowych zbrodni dokonywali tu Niemcy oraz kolaborujący z hitlerowcami Litwini. W latach 1941-1944 w straszliwy sposób wymordowanych zostało tu 70 tys. Żydów. Ofiarą Niemców i Litwinów padli też tutejsi Polacy. Około 2 tys. polskich lekarzy, księży, adwokatów, żołnierzy, harcerzy, profesorów Uniwersytetu Wileńskiego, żołnierzy AK zakończyło życie w ponarskich dołach śmierci.
8. Niemieckie zbrodnie na Zamojszczyźnie 1942-1943
Pierwsze akcje Niemców przeciwko ludności Zamojszczyzny rozpoczęły się w nocy z 27 na 28 listopada 1942 roku. Polacy byli wysiedlani, rodziny były rozdzielane, dzieci odbierano rodzicom, a te które miały cechy „nordyckie” wywożono do Niemiec (4,5 tys. dzieci). Prawie 20% mieszkańców Zamojszczyzny znalazło się w obozach koncentracyjnych, głównie w Auschwitz-Birkenau i na Majdanku. W 1943 roku Niemcy rozpoczęli masowe pacyfikacje polskich wsi. W samej tylko wsi Sochy zamordowali prawie 200 osób. Łącznie od listopada 1942 roku do sierpnia 1943 roku niemieckie wywózki objęły prawie 300 polskich wsi na Zamojszczyźnie. Niemcy wyrzucili z domów ok. 110 tys. osób (ponad 30 tys. dzieci), co stanowiło 31 proc. ludności Zamojszczyzny. W miejsce Polaków władze III Rzeszy zamierzały osiedlić 60 tys. kolonistów niemieckich.
9. Rzeź wołyńska 1942-1944
Do wystąpień ludności ukraińskiej przeciwko Polakom dochodziło na Kresach Wschodnich już w 1917 roku kiedy to w chaosie rewolucji bolszewickiej zapłonęły polskie dwory. Sytuacja powtórzyła się w 1939 roku. Do masowych zbrodni ludobójstwa na tych terenach doszło w 1943 roku pod okupacją niemiecką. Pierwsze zbrodnicze akcje z inicjatywy Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów miały miejsce już w 1941 roku. Ich ofiarą padli Żydzi. Do 1943 roku na Wołyniu Niemcy, przy czynnym udziale Ukraińców wymordowali 150 tyś. osób żydowskiego pochodzenia. 455 tys. Żydów galicyjskich w części wymordowano na miejscu, a w części wywieziono do obozów zagłady. W drugiej połowie 1942 roku ukraińscy nacjonaliści przystąpili do systematycznego mordowania polskich mieszkańców Wołynia. Mordy trwały z różnym natężeniem aż do 1946 roku. Tylko w lipcu 1943 roku Ukraińcy wymordowali ponad 10 tyś. osób. W sumie w latach 1942–1946 OUN i UPA wraz z wiejskimi bojówkami ukraińskimi w straszliwych męczarniach wymordowały na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej łącznie około 120 tys. Polaków.
10. Zbrodnie rosyjskie 1944-1945
W latach 1944-1945 wojska rosyjskie ponownie wkroczyły na ziemie polskie. Armia Czerwona i NKWD od razu przystąpiły do zwalczania, rozbrajania i aresztowania żołnierzy oddziałów AK uczestniczących w akcji „Burza” oraz maszerujących na pomoc powstaniu warszawskiemu. Do rosyjskich więzień trafiali urzędnicy Polskiego Państwa Podziemnego oraz przedstawicieli rządu RP na uchodźstwie. Tylko w lipcu 1945 roku NKWD, przy współpracy z Urzędem Bezpieczeństwa i oddziałami Ludowego Wojska Polskiego, przeprowadziło obławę Augustowską, w której zatrzymanych zostało 7049 osób. 592 Polaków zostało zamordowanych i pochowanych w nieznanym miejscu. W latach 1944–1945 na obszarze Polski włącznie z Kresami Wschodnimi uwięzionych zostało 200 tys. obywateli polskich. Wśród nich znalazło się 50 tys. żołnierzy Armii Krajowej, którzy zostali wywiezieni do obozów w ZSRR. Wielu z nich do Polski nie powróciło już nigdy. Aż do lat 50 NKWD i inne komunistyczne służby walczyły z ostatnimi obrońcami polskości na Kresach Wschodnich – Żołnierzami Wyklętymi. Jeszcze pod koniec 1948 roku w rejonie Lidy ppor. Anatol Radziwonik „Olech” dysponował oddziałem ponad 100 ludzi. Żołnierze Wyklęci nie mieli jednak szans w starciu z całym zbrodniczym, radzieckim systemem. Olech poległ w boju 12 maja 1949 roku. Jego śmierć była symbolicznym końcem zorganizowanego oporu Polaków na Kresach przeciw sowieckiej władzy.
Piotr Worwa
Bibliografia:
Ciesielski Stanisław, Deportacje obywateli polskich w głąb Związku Radzieckiego w latach 1940-1941, Sybir.com.pl
Kowalski Waldemar, Wysiedlenia z Zamojszczyzny – gehenna ponad 100 tys. Polaków, Dzieje.pl, 27.11.2018 r.
Musiał Bogdan, Rzeź w lochach NKWD, UważamRze, 13.06.2012 r.
Nawrocki Jakub, Ostatni obrońcy Kresów Wschodnich. Żołnierze AK walczyli do połowy lat 50., wp.pl, 23.10.2015 r.
Pawłowski Tymoteusz, Wielki Głód na Ukrainie – miliony ofiar polityki Józefa Stalina, wp.pl, 04.12.2014 r.
Siemiaszko Ewa, Rzeź wołyńska: Od walk do ludobójstwa, Rzeczpospolita, 11.07.2018 r.
Stańczyk Tomasz, Najazd Hunów 1920. Zapomniane ludobójstwo, DoRzeczy, 15.08.2018 r.
Stańczyk Tomasz, Pożoga 1917. Zagłada polskich dworów, DoRzeczy, 19.01.2019 r.
Staroń Mateusz, Zbrodnie 1 Armii Konnej podczas wojny polsko-bolszewickiej, wp.pl, 21.03.2016 r.
Zechenter Anna, Operacja polska NKWD 1937-1938. Zagłada na polecenie Stalina, ipn.gov.pl
Zychowicz Piotr, Ponary – ludzka rzeźnia, DoRzeczy, 08.11.2017 r.
Niemcy nie mieli litości podczas pacyfikacji Zamojszczyzny, polskieradio.pl
Zbrodnie sowieckie w Polsce 1939–45, sztetl.org.pl
Zbrodnia katyńska – na rozkaz Stalina, polskieradio.pl
Tytułowa grafika: Zasław w 1910 roku. Źródło: Wikimedia Commons
