Mazowsze, Warszawa, Płock czyli Księstwo Mazowieckie i dwie polskie stolice

W roku 1025 Bolesław Chrobry koronował się w Gnieźnie na króla. Narodziło się Królestwo Polskie. Trzy stulecia później Kazimierz Wielki, potomek króla i najwybitniejszy z Piastów, wprowadził pojęcie Corona Regni Poloniae – Korona Królestwa Polskiego. Oznaczało ono wszystkie ziemie, które kiedykolwiek wchodziły w skład państwa polskiego, także te, które aktualnie znajdowały się poza jego granicami. W myśl królewskiej koncepcji, w tysięczną rocznice powstania Królestwa Polskiego, ruszamy w wielką podróż po wszystkich jego zakątkach!

Bunt Masława

Mazowsze to historyczna kraina położona w dorzeczu środkowej Wisły. Jego burzliwa historia sięga zarania dziejów polskich. Pierwszy raz w historii Mazowsze uniezależniło się od Polski już w XI wieku. Kryzys państwa polskiego, spowodowany najazdem niemiecko-ruskim oraz powstaniem ludowym, pozwolił sięgnąć po władze na Mazowszu cześnikowi Mieszka II – Masławowi. Dawny urzędnik wkrótce poczuł się na tyle silny, że rzucił wyzwanie Kazimierzowi Odnowicielowi – królewskiemu synowi, który wrócił do Polski w 1039 roku i rozpoczął proces jednoczenia państwa.

Mazowsze przedtem napełniło się zbiegami i tak dalece zaludniło, iż rolnikami sioła, dobytkiem gospodarczym pastwiska i mieszkańcami bez liku rosła każda siedziba. Masław przeto zaufany w dziarskość swego rycerstwa, a więcej jeszcze wyniosłością chciwości zgubnej zaślepiony, usiłował otrzymać przez zuchwalstwo zarozumiałości swojej, co mu się nie należało z jakiegoś prawa lub urodzenia. Ztąd też wybujała do tego stopnia jego pycha, iż wypowiedział Kazimierzowi posłuszeństwo, a nadto umyślił bronią i zasadzkami opór mu stawić. (Gall Anonim, „Kronika polska”)

Wojna, która wybuchła wkrótce, zakończyła się krwawą bitwą u brzegów urwistej rzeki. Czy stało się to nad brzegami Wisły, czy którejś z innych rzek Mazowsza, nie wiadomo. Faktem jest jednak to, że Kazimierz rozgromił oddziały Masława. Wódz Mazowszan legł w bitwie. Tymczasem polski książę przegrupował swoje siły i niebawem rozbił jeszcze śpieszące z pomocą Masławowi oddziały Pomorzan. Mazowsze wracało do Królestwa!

Stolica w Płocku

Zniszczenia kraju oraz zagrożenie czeskie sprawiły, że Mazowsze szybko awansowało na pozycję jednej z najważniejszych dzielnic Królestwa. Rosło też znaczenie Płocka, który na przełomie XI i XII wieku stał się siedzibą książąt Polski – Władysława Hermana, a następnie jego syna Bolesława Krzywoustego. Miasto, które w tym okresie uznać można za faktyczną stolicę Polski, rozkwitło. Na terenie płockiego grodu wzniesione zostało książęce palatium,  rotunda i kościół Benedyktynów. Działały szkoła miniatorska, z której wyszedł choćby Kodeks Pułtuski, a od końca XII wieku szkoła kolegiacka. W 1075 roku w Płocku ustanowione zostało biskupstwo, a najwspanialszym budynkiem miasta niebawem okazała się romańska katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Gospodarzem świątyni został biskup Aleksander z Malonne. To właśnie on w połowie XII wieku w Magdeburgu zamówił majestatyczne brązowe Drzwi Płockie. Wykonane z brązu i drewna wrota na 26 kwaterach prezentowały sceny z biblijnej historii Zbawienia. Obecnie w płockiej katedrze podziwiać można wykonaną w latach 80. wierną kopię Drzwi Płockich. Oryginał znajduje się w… Nowogrodzie Wielkim. Do dziś zresztą nie jest pewnym jak się tam znalazł.

Konrad Mazowiecki     

W 1138 roku Bolesław Krzywousty podzielił kraj między swych synów. Mazowsze przypadło drugiemu pod względem starszeństwa Bolesławowi Kędzierzawemu. Tak powstało Księstwo Mazowieckie. W 1186 roku Mazowsze odziedziczył najmłodszy z potomków Krzywoustego – Kazimierz Sprawiedliwy. Najsłynniejszym władcą Mazowsza okazał się jednak jego syn Konrad Mazowiecki. Wojowniczy książę do historii przeszedł decyzją, która zaciążyła na losach całego Królestwa. W 1226 roku, do walki z pogańskimi Prusami, sprowadził Krzyżaków, których osadził w ziemi chełmińskiej. Zabezpieczywszy, przynajmniej w teorii, północną granice całą energie skierował na południe. Bitwy, najazdy, spiski i porwania… wszystko to miało dać mu panowanie w senioralnym Krakowie. Nie dało. Mimo, że dwukrotnie wkraczał do stolicy Małopolski, utrzymać miasta w swych rękach nie zdołał. Zmarł w 1247 roku.

Sterany latami i ciągłymi wyprawami wojennymi książę Mazowsza, Kujaw, Łęczycy i Sieradza Konrad, który przez całe życie dążył do zdobycia władzy monarszej w Polsce i z tego powodu prowadził niesprawiedliwe wojny ze swoim bratankiem, księciem krakowskim Bolesławem Wstydliwym, umiera i zostaje pochowany w katedrze płockiej. (Jan Długosz, „Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego”)

Konrad Mazowiecki okazał się założycielem oraz pierwszym przedstawicielem długiej mazowieckiej linii Piastów. Linia ta władała Księstwem Mazowieckim aż do XVI wieku. Jej przedstawiciele w XIV wieku sięgnęli też po koronę Królestwa Polskiego.

Królowie z Mazowsza

Gdy w 1320 roku wnuk Konrada Mazowieckiego, Władysław Łokietek, koronował się na króla Polski, Mazowsze nadal funkcjonowało jako niezależne księstwo ze stolicami w Płocku, Czersku i Warszawie. Demolowane przez najazdy litewskie, po upadku Rusi Kijowskiej oddalone od głównych szlaków handlowych, już od XIII wieku poczęło stawać się najbardziej zapóźnionym gospodarczo regionem kraju. Piastowie mazowieccy, lawirując między Polską, Litwą i Zakonem Krzyżackim, starali się zachować jak największą niezależność. W 1329 roku Wacław płocki złożył hołd, posiłkującemu Krzyżaków, królowi Czech Janowi Luksemburskiemu, co dodatkowo skomplikowało sytuację księstwa. Mazowsze podporządkował Polsce dopiero Kazimierz Wielki w 1351 roku. Wcielił do swych ziem Płock, Zakroczym i Wizne oraz zhołdował ziemie czerską, rawską i warszawską. W okresie zamieszania po śmierci Kazimierza Wielkiego spowodowanego dynastycznymi zmianami na krakowskim tronie księstwo mazowieckie na krótko uzyskało samodzielność. Niespodziewanie do gry o polską koronę wkroczył wtedy książę płocki Siemowit IV. Piastowi z Mazowsza nie brakowało rozmachu i fantazji. Najpierw zapewnił sobie poparcie Wielkopolan na czele z arcybiskupem gnieźnieńskim Bodzętą. Później wkroczył do Polski na czele swych oddziałów, opanował Kujawy i obległ Kalisz. Międzyczasie podjął próbę porwania młodziutkiej królewny Jadwigi, którą zamierzał poślubić. Koniec końców korony nie zdobył i musiał złożyć hołd Polsce. Za zrzeczenie się pretensji do tronu otrzymał jednak ziemie na Rusi Halickiej oraz siostrę Jagiełły za żonę. Do końca swego panowania w Płocku utrzymywał stosunkowo dużą niezależność. Zmarł w 1426 roku.

Mazowsze pod Grunwaldem

Ostatni Piastowie mazowieccy wiernie stali u boku państwa polsko-litewskiego. Sprawdzonym sojusznikiem w walkach z Zakonem Krzyżackim okazał się książę warszawski Janusz I Starszy. Dwukrotnie porywany przez Krzyżaków, w 1410 roku na czele zorganizowanej przez siebie chorągwi rycerstwa pomścić zniewagi pomaszerował pod Grunwald. To zresztą na terenie piastowskiego władztwa rozpoczęła się zwycięska grunwaldzka epopeja. Pod Czerwińskiem na Mazowszu wyznaczone zostało przecież miejsce koncentracji zjednoczonych wojsk polsko-litewskich. Potomkowie księcia Janusza z warszawskiego zamku rządzili na Mazowszu jeszcze stulecie. Ostatnimi piastowskimi panami księstwa mazowieckiego byli Janusz III i Stanisław. Obaj książęta zmarli bezpotomnie w wieku 24 lat. Ich nagła śmierć stała się przyczyną wielu plotek, w których samą królową Bonę posądzano o otrucie Piastów. Sprawa odbiła się w kraju na tyle dużym echem, że król Zygmunt Stary zlecił nawet śledztwo. Jego ustalenia głosiły, że książęta mazowieccy „nie sztuką ani sprawą ludzką, lecz z woli Pana Wszechmogącego tego świata zeszli”. Ostatnie próby utrzymania niezależności Mazowsza podjęła siostra zmarłych Piastów – księżniczka Anna. Mimo to król Zygmunt Stary zdecydował się na likwidacje księstwa. 10 września 1526 roku w Warszawie Sejm Księstwa Mazowieckiego ogłosił inkorporację Mazowsza do Polski. Trzy lata później król Zygmunt Stary zatwierdził wszystkie dotychczasowe prawa i przywileje dzielnicy. Aby dostosować przepisy prawne w 1540 roku opracowano jeszcze osobny statut mazowiecki.

Stolica w Warszawie

Wraz z inkorporacją Mazowsza do Królestwa Polskiego rozpoczęła się zawrotna kariera dawnej stolicy Księstwa Mazowieckiego – Warszawy. Już w 1529 roku król Zygmunt Stary zwołał w mieście sejm koronny. W 1545 roku Warszawa wraz z całym starostwem weszła w skład dóbr oprawnych (wdowich) królowej Bony. Po śmierci męża, króla Zygmunta Starego, Włoszka przeniosła się do warszawskiego zamku już na stałe twardą ręką gospodarując swymi mazowieckimi włościami. Po zawarciu unii lubelskiej Warszawa ustanowiona została jako stałe miejsce obradowania sejmu zjednoczonej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Kres panowania Jagiellonów ostatecznie przypieczętował wyjątkową pozycje Warszawy. Odtąd na warszawskim zamku odbywać miały się kolejne sejmy okresu bezkrólewia – sejmy konwokacyjne – a na podwarszawskich polach Woli i Pragi przeprowadzane wolne elekcje. W murach Zamku Królewskiego niebawem uchwalone zostały akty prawne, które zdecydowały o ustrojowym kształcie Rzeczpospolitej: artykuły henrykowskie, pacta conventa oraz konfederacja warszawska. Do pozycji miasta stołecznego Warszawa awansowała jeszcze przed końcem wieku XVI. Wiosną 1596 roku król Zygmunt III Waza wraz z całym dworem królewskim na stałe przeniósł się na Mazowsze. Jesienią tego samego roku w Warszawie na rękach króla zmarła jego ciotka – Anna Jagiellonka. Ostatecznie zgasła gwiazda Jagiellonów. Warszawa była stolicą Polski. Od inkorporacji Mazowsza minęło zaledwie 70 lat!

Sprytny Mazur!

W ramach Rzeczpospolitej Obojga Narodów Mazowsze charakteryzowało się znaczną odrębnością społeczną i gospodarczą. Zamieszkiwała je głównie drobna, ale aktywna, szlachta zagrodowa. Mazowiecka brać szlachecka, zwana Mazurami, stała się obiektem wielu przysłów i drwin. Te dotyczyły zarówno regionu, jak i jego charakterystycznych mieszkańców. Kpiono sobie, że gdy na Mazowszu pies położy się na polu, to ogon ma na jednej posesji, tułów na drugiej, a głowę na trzeciej. Innym razem mawiano, że kiedy Mazur przybywał do Warszawy, zostawał stajennym, po roku miał własną stajnię, a po dwóch latach piastował urząd królewskiego koniuszego.

Znaj, Polaku, pany/Śmiałe Mazowszany

Gotowi do boju/W zwadzie i spokoju

A niewiele mierzą/Śmiejąc się, uderzą

(Jan z Wychlówki)

Region, poza nielicznymi miastami na czele ze stołeczną Warszawą, pozostał obszarem zapóźnionym i słabo rozwiniętym. Mazowsza nie oszczędziły klęski XVII i XVIII wieku. W wyniku rozbiorów większą część regionu zagarnęły Prusy. W czasie wojen napoleońskich Mazowsze znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim Królestwa Polskiego.

Miasto królów

Od początku XVII wieku nastąpił gwałtowny rozwój Warszawy. Miasto rozrosło się i nabrało charakteru stolicy. Bliskość królewskiego dworu przyciągała do miasta magnaterię, szlachtę, kupców oraz artystów. Najbogatsi wokół stolicy zakładać poczęli tzw. jurydyki – prywatne miasteczka, lokowane na mocy przywileju królewskiego, zorganizowane wokół rezydencji założyciela. Z czasem Warszawę otoczył zwarty zespół ponad 20 jurydyk duchownych i świeckich. Kolejni władcy swoimi fundacjami nadali miastu królewskiego splendoru. Wazowie rozbudowali Zamek Królewski oraz wznieśli kolumnę Zygmunta, Jan III Sobieski ufundował Pałac w Wilanowie, Wettinowie Oś Saską wraz z Pałacem Saskim, Stanisław August Poniatowski Królewskie Łazienki. Stała się też Warszawa świadkiem i areną najważniejszych wydarzeń politycznych Rzeczpospolitej. To tutaj hołdy władcom polski składali elektorowie brandenburscy i kurlandzcy książęta, moskiewscy carowie bili pokłony polskiemu królowi, uchwalona została Konstytucja 3 maja. Do 1795 roku w Warszawie odbyło się 145 sejmów walnych!

Warszawa w niewoli

Warszawa, jako stolica państwa, swe wzloty i upadki już na zawsze złączyła z losami Rzeczpospolitej. Miasto po raz pierwszy dotkliwie zrujnowane zostało już w połowie XVII wieku w czasie potopu szwedzkiego. Stulecie później bezwolna już Rzeczpospolita nie była w stanie zapewnić swej stolicy praktycznie żadnej osłony, a w jej murach regularnie gościć poczęły obce armie – szwedzka, saska, wreszcie rosyjska. Osłabione długotrwałymi działaniami wojennymi miasto nawiedziła seria klęsk – morowe powietrze, wielka powódź, nieurodzaj. Swój ostatni bój pierwsza Rzeczpospolita, w dobie insurekcji kościuszkowskiej, stoczyła właśnie u wrót Warszawy. Jeszcze latem 1794 roku Tadeusz Kościuszko potrafił zwycięsko zakończyć oblężenie stolicy przez sprzymierzone wojska rosyjsko-pruskie. Już jednak jesienią powstanie dobił rosyjski szturm Pragi i rzeź jej mieszkańców. Obrona warszawskiej Pragi 4 listopada 1794 roku okazała się ostatnim starciem zbrojnym insurekcji kościuszkowskiej i jednocześnie ostatnią bitwą Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przez cały XIX wiek Warszawa stanowiła centrum polskiego wysiłku niepodległościowego. Funkcjonowała jako stolica Księstwa Warszawskiego, a potem Królestwa Polskiego. To w Warszawie w 1830 roku rozpoczęło się powstanie listopadowe, a sejm zdetronizował rosyjskiego cara. Rok później stolice szturmem wzięły rosyjskie wojska Iwana Paskiewicza, a marzenia o wolności już na zawsze stłumić miała wzniesiona w mieście Cytadela. To na jej stokach w 1864 roku straceni zostali przywódcy powstania styczniowego na czele z Romualdem Trauguttem. Kolejnym znakiem rosyjskiej dominacji miał stać się wzniesiony na Placu Saskim Sobór św. Aleksandra Newskiego.

Miasto ruin

Rosjanie opuścili Warszawę dopiero w 1915 roku w czasie I wojny światowej, umykając na Wschód przed armią niemiecką. Historia przyśpieszyła. Trzy lata później na kolanach byli już wszyscy trzej zaborcy Rzeczpospolitej, a Warszawa stała się stolicą odradzającej się Polski. 11 listopada 1918 roku Rada Regencyjna przekazała władzę wojskową Józefowi Piłsudskiemu, który zaledwie dzień wcześniej przybył do miasta z internowania w Magdeburgu. Najkrwawsze dni ciągle jednak były jeszcze przed polską stolicą. W 1920 roku dopiero nad Wisłą, u wrót Warszawy i Płocka, zatrzymany został bolszewicki marsz na Zachód. Sztuka ta nie udała się dwie dekady później. W 1939 roku stolica, mimo heroicznej obrony, ulec musiała najeźdźcy, tym razem niemieckiemu. Do walki z Niemcami jeszcze raz Warszawa poderwała się 1 sierpnia 1944 roku. Rozpoczynało się powstanie warszawskie. Hitlerowcy utopili je we krwi. W czasie walk i pacyfikacji miasta zginęło blisko 200 tys. osób. Niemcy wydali też wyrok na samo miasto. Warszawa miała zostać starta w proch. I została… W wyniku zaplanowanego procesu całkowitemu zniszczeniu uległo 84% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Po wojnie ilość warszawskich gruzów oszacowano na 20 mln m³! Warszawa została zwyciężona, ale czy pokonana?

Feniks z popiołów

Naród i pomniki kultury to jedno. Nie mogąc zgodzić się na wydarcie nam pomników kultury, będziemy je rekonstruowali, będziemy je odbudowywali od fundamentów, aby przekazać pokoleniom, jeżeli nie autentyczną, to przynajmniej dokładną formę tych pomników […]. Poczucie odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń domaga się odbudowy tego, co nam zniszczono, odbudowy pełnej, świadomej tragizmu popełnianego fałszu konserwatorskiego.(Jan Zachwatowicz)

Po zakończeniu II wojny światowej wysiłkiem całego polskiego Narodu Warszawa została odbudowana. Odbudowę symbolicznie zwieńczyła prowadzona w latach 1970-1984 rekonstrukcja Zamku Królewskiego. O tym jak spektakularna była to operacja świadczy fakt, że już 1 września 1980 roku odbudowane historyczne centrum Warszawy zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Proces odbudowy miasta zresztą tak naprawdę nigdy się nie zakończył. Dopiero w 2016 roku otwarta została przecież, planowana jeszcze przez Sejm Czteroletni, Świątynia Opatrzności Bożej na Wilanowie. W 2022 roku ruszyła z kolei odbudował Pałacu Saskiego. Warszawa odrodziła się niczym Feniks z popiołów! Stolica Królestwa Polskiego powstała z martwych!

Piotr Worwa

Bibliografia:

Kurek Krzysztof, Szwedzi w Warszawie, „Wazowie. Dynastie Europy”, Biblioteka Gazety Wyborczej, s. 130-137.

Lolo Radosław, Szlachta mazowiecka – dzieje niezwykle żywotnego mitu, wilanow-palac.pl, 12.12.2013 r.

495 lat temu Mazowsze stało się częścią Korony, Dzieje.pl, 27.12.2024 r.

Kazimierz Odnowiciel, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2009.

Konrad Mazowiecki, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2009.

Mazowsze, Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl

Władysław Herman, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2009.

Tytułowa grafika: Warszawa, XVII wiek. Rycina Fransa Hogenberga. Źródło: Wikimedia Commons