Uppsala czyli od pogańskiego sanktuarium do królewskiej nekropolii

Uppsala to miasto położone w historycznej, szwedzkiej krainie Uppland, oparte o pasmo wzgórz Uppsalaåsen, oblane wodami jeziora Melar. Na przestrzeni ostatniego tysiąclecia przeszło długą drogę od najważniejszego pogańskiego sanktuarium mroźnej Północy, po stolice Szwecji oraz nekropolię szwedzkich władców. Choć współcześnie Uppsala swe polityczne znaczenie straciła na rzecz Sztokholmu to nadal pozostaje jednym z najważniejszych historycznie miast Szwecji oraz centrum szwedzkiego kościoła ewangelickiego.

Stara Uppsala

Uppsala kryje swe początki już w czasach starożytnych. Północnogermańskie plemiona Swearów zamieszkujące Skandynawię u progu naszej ery zorganizowały w niej centrum władzy politycznej – miejsce wieców oraz wyboru królów – oraz ważne sanktuarium poświęcone bogom Odynowi, Thorowi i Frei. Miejsce kultu pogańskich bóstw, w którym składano ofiary ze zwierząt, a nawet ludzi, otoczone zostało ogromną kolumnadą. Stosunkowo niedawno w skalistej szwedzkiej ziemi archeolodzy odkryli 144 otwory na słupy, rozmieszczone co sześć metrów na długości kilometra, każdy o średnicy dwóch metrów i głęboki na metr. Znaleziska dopełniły liczne zwierzęce kości, świadectwo ofiar składanych przez Swearów. Kolumnada z Uppsali stała się tym samym największą znaną konstrukcją schyłku szwedzkiej starożytności potwierdzającą status Starej Uppsali – największego ośrodka kultury i władzy epoki przed Wikingami. W średniowieczu chrystianizacja Szwecji przyniosła kres pogańskiemu sanktuarium w Uppsali. Z końcem XI wieku świątynia poświęcona dawnym bogom Wikingów została zburzona, a w Uppsali ulokowało się chrześcijańskie biskupstwo, które w 1164 roku awansowało do rangi arcybiskupstwa. Korekcie uległo też samo położenie miasta, które coraz bardziej ciążyło ku wybrzeżom jeziora Melar. Szybko rozwijająca się jego portowa część (Östra Aros) z końcem XIII wieku przejęła nie tylko polityczne i kościelne funkcję Starej Uppsali, ale również jej miano. Nad jeziorem Melar narodziła się współczesna Uppsala. Stamtąd kupieckie statki miały już swobodne wyjście na wody Morza Bałtyckiego.

Katedra w Uppsali

Około 1270 roku, wraz ze zmianą lokalizacji miasta, rozpoczęła się budowa nowej katedry w Uppsali. Jej głównym architektem i budowniczym został Estienne de Bonnueill sprowadzony w tym celu specjalnie z samego Paryża. Już trzy lata później w murach wznoszącej się ku górze gotyckiej katedry umieszczono relikwie św. Eryka – szwedzkiego króla, wodza wyprawy krzyżowej na pogańskich Finów, zamordowanego przez Duńczyków około 1160 roku w starej uppsalskiej katedrze, głównego patrona Szwecji. Budowa świątyni trwała ponad półtora wieku, a jej konsekracji dokonano dopiero w 1435 roku. Odtąd katedra w Uppsali stała się jedną z najważniejszych szwedzkich świątyń. W 1477 roku jeden z arcybiskupów Uppsali założył w jej sąsiedztwie uniwersytet, pierwszą uczelnie w historii Szwecji. Aż do 1719 roku świątynia okazała się też niemym świadkiem koronacji królów Szwecji, a także miejscem spoczynku wielu z nich. W połowie XVI wieku Gustaw Eriksson – szlachcic, który po krwawej łaźni zgotowanej w 1520 roku szwedzkiej arystokracji przez duńskiego króla Chrystiana II Oldenburga sięgnął po koronę Szwecji, założyciela dynastii Wazów – zerwał z papieskim Rzymem i wyprowadził w kraju protestantyzm. W 1560 roku, u boku swych zmarłych żon, spoczął w ewangelickiej już katedrze uppsalskiej. U progu XVIII wieku, w 1702 roku, katedrę i większość miasta zdemolował ogromny pożar. Odbudowa trwała przez kolejne dziesięciolecia i nadała świątyni surowego protestanckiego charakteru. Dawny, gotycki styl, przywróciła dopiero XIX-wieczna renowacja katedry. W latach 1885–1893 świątynia odzyskała ścienne malowidła, witraże i spiczaste iglice. W międzyczasie, w 1778 roku, w jej murach pochowany został jeden z najsłynniejszych mieszkańców miasta – Karol Linneusz – „książę botaniki”, medyk, profesor Uniwersytetu w Uppsali. Współcześnie katedra w Uppsali pozostaje największą świątynią w całej Skandynawii. Jej wymiary to 118,7m długości, 45m szerokości oraz 118,7m wysokości. W jej wnętrzu pomieścić może się nawet 2200 osób! W 1989 roku świątynie nawiedził papież Jan Paweł II.

Grób Jagiellonki

Pośród królewskich grobowców szwedzkich władców uwagę przykuwa wspaniały nagrobek polskiej królewny – Katarzyny Jagiellonki. Jej burzliwe losy zaważyły na dziejach Polski i Szwecji, a historia obsadziła ją w roli księżnej Finlandii i królowej Szwecji. Katarzyna Jagiellonka urodziła się 1 listopada 1526 roku w Krakowie jako córka króla Zygmunta Starego i siostra przyszłego króla Zygmunta Augusta. W 1562 roku starania o jej rękę rozpoczął książę Finlandii – Jan Waza. Te jeszcze tego samego roku zaowocowały królewskim weselem w Wilnie. Wkrótce po powrocie do mroźnej Finlandii o nowożeńców upomniała się wielka polityka. Mariażem zagrożony poczuł się król Szwecji i brat Jana – obłąkany Eryk XIV. Katarzyna i Jan zostali uwięzieni w zamku Gripsholm na jeziorze Melar. Na świat przyszedł wtedy ich jedyny syn Zygmunt… przyszły król Polski. Szaleństwo Eryka XIV niebawem zrzuciło go ze szwedzkiego tronu. Katarzyna i Jan odzyskali wolność oraz władzę, już nie tylko nad Finlandią, ale nad całą Szwecją. Kolejne lata minęły Katarzynie na wypełnianiu obowiązków rodzinnych i państwowych. Szwecji królowa przyniosła tchnienie renesansu, rodzinie Wazów nobilitację, wnosząc do dynastii krew wielkich Jagiellonów. Katarzyna zmarła 16 września 1583 roku. Spoczęła w katedrze w Uppsali. Jej grobowiec zwieńczony został majestatycznym nagrobkiem, a pod jej zastygłym w kamieniu obliczem po dziś dzień widnieje herb Rzeczypospolitej. Król Jan, mimo że nie trwał w żałobie długo, stratę małżonki odczuł dotkliwie. Zmarł dekadę później. Pochowany został w tej samej królewskiej kaplicy w uppsalskiej katedrze. Niemniej burzliwe od losów królewskiej pary okazały się dzieje królewskiego nagrobka. W 1593 roku zamówiony przez Zygmunta III w Gdańsku, wykonany na podobiznę królewskich grobowców z wawelskiej Kaplicy Zygmuntowskiej, na ponad półtora wieku wylądował w… gdańskiej Wielkiej Zbrojowni. Drogę do Szwecji zablokowały mu królewskie długi i wojna polsko-szwedzka. Ostatecznie grobowiec Jana III Wazy, przedstawionego w śpiącej pozie, dotarł do katedry w Uppsali z końcem XVIII wieku. Odtąd zaklęty w kamieniu Jan, ułożony na boku, jakby nigdy nic podpierający głowę, już zawsze spogląda w kierunku swej ukochanej małżonki… Katarzyny Jagiellonki.

Zamek w Uppsali

Początki uppsalskiego zamku nierozerwalnie związane są z dynastią Wazów. Jego budowę w połowie XVI wieku zlecił król Gustaw I Waza, przebudowę jego syn Jan III. Zamek bardzo szybko stał się jedną z najważniejszych siedzib dynastii. To tam w 1567 roku obłąkany Eryk XIV zamordował przedstawicieli możnej rodziny Sture, która niegdyś władała Szwecją. Na zamku w Uppsali w 1593 roku szwedzka korona ostatecznie zerwała z papieskim Rzymem, a synod zatwierdził powstanie szwedzkiego kościoła ewangelickiego. W 1630 roku z uppsalskiego zamku  gruchnęła wieść o przystąpieniu Szwecji króla Gustawa Adolfa do wojny trzydziestoletniej. W 1654 roku w jego murach koronę złożyła ostatnia przedstawicielka rodu Wazów – królowa Krystyna – która szwedzki tron przekazała Karolowi X Gustawowi. W połowie XVII wieku u podnóża zamku powstawać zaczął wspaniały ogród. W stulecie później król Gustaw III przekazał go miejscowemu uniwersytetowi, któremu po dziś dzień służy jako ogród botaniczny. Zamek dwukrotnie trawiły pożary, w 1572 oraz 1702 roku. Resztki budowli posłużyły jako źródło budulca dla odbudowywanego w Sztokholmie zamku królewskiego. Swego obecnego kształtu królewska siedziba nabrała w połowie XVIII wieku. Projekt Carla Hårleman’a przywrócił zamkowi potężne narożne wieże oraz tzw. długi zamek – wydłużone wschodnie skrzydło. Całości budowli nadał klasycystyczny charakter oraz charakterystyczny różowy kolor. Niedługo potem uppsalska rezydencja ostatecznie utraciła swe znaczenie na rzecz sztokholmskich pałaców. Dziś w jej wnętrzu urzęduje regionalna administracja, na którą groźnym okiem z dziedzińca zerka król Gustaw I Waza.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Czyż Anna Sylwia, Mauzolea dynastii. Gdzie są pochowani Wazowie, „Szwedzi na polskim tronie”, POLITYKA Pomocnik Historyczny, 7/2022 s. 114-115.

Mozga-Górecka Maja, Rezydencje. Pięć zamków ważnych dla dynastii, „Szwedzi na polskim tronie”, POLITYKA Pomocnik Historyczny, 7/2022 s. 98-101.

Ekspozycja zamku w Uppsali

Uppsala, Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl

W Starej Uppsali odkryto pozostałości kolumnady z czasów pogańskich, dzieje.pl, 20.10.2013 r.

Zanurz się w historii katedry, svenskakyrkan.se

Tytułowa grafika: Zamek w Uppsali, 2023 rok. Fot. Bartosz Miśkowiec