Gdy na mapie zabrakło polskiego państwa, a o losie narodu decydowali obcy, to oni wzięli odpowiedzialność za przetrwanie polskości. Krzepili serca pamięcią dawnej chwały, piętnowali narodowe przywary, edukowali społeczeństwo, budowali nowoczesny naród. Ich spektakularne powieści, narodowe epopeje czy pouczające nowele stały się fundamentem narodowej świadomości. W wielu aspektach to jak postrzegamy świat nawet współcześnie zawdzięczamy właśnie im. W okresie najdłuższego bezkrólewia okazali się faktycznymi władcami… Władcami Słowa!
1. Ignacy Krasicki
Urodził się 3 lutego 1735 roku w Dubiecku nad Sanem. Pochodził ze zubożałej rodziny magnackiej kasztelana chełmskiego Jana Krasickiego. Kształcił się w kolegium jezuitów we Lwowie, a w 1751 roku wstąpił do seminarium duchownego w Warszawie. W 1759 roku przyjął święcenia kapłańskie, a edukacje kontynuował w Rzymie. Od 1763 roku sekretarz prymasa polski. Zaprzyjaźnił się z przyszłym królem Stanisławem Augustem. Uczestnik obiadów czwartkowych. Współzałożyciel i publicysta „Monitora”. W 1766 roku otrzymał biskupstwo warmińskie, tytuł książęcy oraz godność senatora Rzeczypospolitej. Oponował wobec pruskiemu zaborowi Warmii. Od 1795 roku arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski. Wydawca czasopisma „Co tydzień”. Najwybitniejszy pisarz polskiego oświecenia. Autor m.in. poematów „Myszeida”, „Monachomachia”, „Antymonachomachia” i „Wojna chocimska”. Twórca pierwszych polskich powieści „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” w 1775 roku oraz trzyczęściowej powieści „Pan Podstoli”. Jego „Bajki i przypowieści” oraz „Satyry” stały się klasyką gatunku literatury polskiej i światowej. Określony mianem „księcia poetów polskich” oraz „najwybitniejszym polskim pisarzem XVIII wieku”. Ostatni rok życia pozwolił mu znaleźć się również na liście najwybitniejszych pisarzy XIX wieku. Zmarł 14 marca 1801 roku w Berlinie. W 1829 roku staraniem Juliana Ursyna Niemcewicza przeniesiony do katedry gnieźnieńskiej. Fot. Antoni Oleszczyński, Wikimedia Commons
2. Julian Ursyn Niemcewicz
Urodził się 16 lutego 1757 roku w Skokach koło Brześcia Litewskiego. Pochodził z rodziny szlacheckiej, a karierę zawdzięczał protekcji Czartoryskich. Wychowanek Szkoły Rycerskiej. Od 1777 roku adiutant księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Członek loży wolnomularskiej. Poseł na Sejm Czteroletni i aktywny członek Stronnictwa Patriotycznego. Uczestnik tajnych prac nad Konstytucją 3 maja. Wielki przeciwnik konfederacji targowickiej. W okresie insurekcji roku 1794 adiutant Tadeusza Kościuszki. Towarzyszył Naczelnikowi w okresie rosyjskiej niewoli oraz amerykańskiej emigracji. Sekretarz Senatu w Księstwie Warszawskim, a później w Królestwie Polskim. Przeciwny powstaniu listopadowemu, po jego wybuchu w Rządzie Narodowym. Jeden z czołowych pisarzy czasów stanisławowskich oraz początku XIX wieku. Powieściopisarz, poeta, dramaturg, publicysta. W swej literackiej twórczości połączył aż trzy epoki literackie: polskie oświecenie, pseudoklasycyzm i romantyzm. Autor pierwszej polskiej komedii politycznej „Powrót posła”, wystawionej po raz pierwszy w obecności króla Stanisława Augusta w Teatrze Narodowym w Warszawie 15 stycznia 1791 roku. Redaktor „Gazety Narodowej i Obcej”. Twórca m.in. wierszowanej powieści „Herostrat” i dramatów „Kazimierz Wielki”, „Jadwiga” i „Piast”. Autor powieści o nieszczęśliwej miłości żydowskich kochanków „Lejbe i Siora” oraz pierwszej polskiej powieści historycznej „Jan z Tęczyna” wydanej w 1824 roku. Fundamentem patriotycznego wychowania przyszłych pokoleń stały się jego „Śpiewy historyczne” z 1811 roku oraz trzy tomy „Dziejów panowania Zygmunta III” z lat 1818-1819. Zmarł na emigracji w Paryżu 21 maja 1841 roku. Pochowany na Cmentarzu w Montmorency pod Paryżem. Fot. Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa, Wikimedia Commons
3. Józef Ignacy Kraszewski
Urodził 28 lipca 1812 roku w Warszawie. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Studiował Literaturę na Uniwersytecie Wileńskim. W 1830 roku zamieszany w antycarski spisek, aresztowany i więziony. W kolejnych latach zajął się działalnością gospodarską, społeczną, polityczną, publicystyczną i wydawniczą. Redagował wiele pism i gazet m.in. „Athenaeum” w Wilnie, „Gazetę Polską” w Warszawie czy „Hasło” we Lwowie. W 1863 roku zagrożony aresztowaniem wyjechał z Warszawy i osiadł w Saksonii, w Dreźnie. Współzałożyciel stowarzyszenia oświatowo-wydawniczego „Macierz Polska” we Lwowie w 1882 roku. Często zmieniał miejsce zamieszkania, wiele podróżował. Całe życie poświęcił pracy literackiej. Autor największej liczby wydanych książek i wierszy w historii literatury polskiej. W skali świata plasuje się na 7. miejscu z liczbą ponad 600 książek, z których 232 to powieści. Swoimi powieściami historycznymi w znacznym stopniu ukształtował wizje polskich dziejów dla wielu pokoleń Polaków. Autor m.in. powieści ludowej „Ulana” oraz powieści historycznych „Hrabina Cosel”, „Brühl” czy „Z siedmioletniej wojny”. Twórca cyklu powieści „Dzieje Polski” na czele ze słynną powieścią „Stara Baśń”. Zmarł w Genewie 19 marca 1887 roku. Pochowany w krypcie zasłużonych na Skałce w Krakowie. Fot. Wikimedia Commons
4. Eliza Orzeszkowa
Urodziła się 6 czerwca 1841 roku w Miłkowszczyźnie koło Grodna. Pochodziła z ziemiańskiej rodziny Pawłowskich. Nauki pobierała na pensji sióstr sakramentek w Warszawie, gdzie zaprzyjaźniła się z Marią Konopnicką. W wieku 17 lat została wydana za mąż za starszego o 16 lat Piotra Orzeszkę. Zaangażowana społecznie, w majątku męża w Ludwinowie prowadziła szkołę dla wiejskich dzieci. W dobie powstania styczniowego łączniczka partyzantów. W swoim dworze ukrywała Romualda Traugutta, a później przetransportowała go do granicy Królestwa Polskiego. Po klęsce powstania i zsyłce męża na Sybir wróciła do rodzinnego dworu. Jednocześnie unieważniła nieudane małżeństwo. Od 1866 roku publikowała swoje artykuły w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym” oraz „Gazecie Polskiej”. Po sprzedaży majątku w 1870 roku zamieszkała w Grodnie, a później w Wilnie, gdzie prowadziła księgarnie publikującą polskie książki i kalendarze. Zmuszona do jej likwidacji przez władze carskie, skazana na przymusowe osiedlenie się w Grodnie. Rozdarta między społeczny pozytywizm oraz patriotyczny romantyzm. Przerażona zjawiskami nieludzkiego kapitalizmu. Autorka m.in. nowel „Obrazek lat głodowych” oraz „Szara dola” obrazujących tragiczne położenie mieszkańców polskiej wsi, powieści „Marta” poruszającej problematykę kwestii kobiecych w ówczesnym społeczeństwie oraz powieści „Meir Ezofowicz”, w której ukazała życie małomiasteczkowej społeczności żydowskiej. Twórczyni wiejskiej epopei „Nad Niemnem” oraz powstańczych opowiadań „Gloria victis”. Dwukrotnie, w 1905 i 1909 roku wysuwana do literackiej nagrody Nobla. Zmarła 18 maja 1910 roku w Grodnie. Pochowana na grodzieńskim cmentarzu farnym. Fot. Jan Mieczkowski, Wikimedia Commons
5. Maria Konopnicka
Urodziła się 23 maja 1842 roku w Suwałkach. Pochodziła z herbowej rodziny Wasiłowskich. Jej ojciec był prawnikiem i po śmierci matki wychowywał córki samotnie. W latach 1855–1856 uczyła się na pensji u sióstr sakramentek w Warszawie, gdzie zaprzyjaźniła się z Elizą Pawłowską (wkrótce po mężu Orzeszkową). W 1862 roku wyszła za mąż za starszego o 12 lat Jarosława Konopnickiego. W walkach powstania styczniowego poległ jej jedyny brat Jan, a ryzyko aresztowania męża zmusiło rodzinę Konopnickich do emigracji do Wiednia, a potem Drezna. Po powrocie do kraju zamieszkali w dzierżawionym folwarku pod Kaliszem. Maria urodziła ośmioro dzieci, dwójka zmarła zaraz po porodzie. Różnice w charakterze i poglądach doprowadziły do rozpadu małżeństwa Konopnickich w 1876 roku. Maria wyjechała do Warszawy i zajęła się wychowaniem dzieci oraz pracą korepetytorki. Udzielała się społecznie, działała w konspiracji. Współredagowała pismo dla kobiet „Świt” oraz „Bluszcz”. Od 1890 roku przebywała za granicą m.in. w Austrii i Niemczech. Zaangażowana w obronę dzieci strajkujących we Wrześni. Literacko zadebiutowała w 1870 roku wierszem „Zimowy poranek”. W 1890 roku napisała nowelę „Mendel Gdański”, w której pochyliła się nad problemem antysemityzmu. W jej zbiorze nowel „Na drodze” znalazły się tak znane utwory jak „Nasza szkapa” czy „Dym”. W kolejnych latach opublikowała kolejne serie nowel pt. „Ludzie i rzeczy” oraz „Na normandzkim brzegu”. Dla dzieci stworzyła utwory takie jak „O Janku Wędrowniczku”, „O krasnoludkach i sierotce Marysi” czy „Na jagody”. Nieśmiertelną sławę przyniosła jej „Rota”. Okazała się jedną z najwybitniejszych pisarek w historii literatury polskiej. Zmarła 8 października 1910 roku we Lwowie, gdzie została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim. Fot. Józef Holewiński, Wikimedia Commons
6. Henryk Sienkiewicz
Urodził się 5 maja 1846 roku w Woli Okrzejskiej na Podlasiu. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Po tym jak jego rodzina na stałe osiadła w Warszawie kształcił się najpierw w miejscowych gimnazjach, a później w Szkole Głównej Warszawskiej i Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Dorabiał jako guwerner. Od 1872 roku aktywny publicystycznie w warszawskiej prasie m.in. „Przeglądzie Tygodniowym”, „Tygodniku Ilustrowany”, „Gazecie Polskiej”, „Niwie” czy „Słowie”. Ogromną popularnością cieszyły się jego „Listy z podróży do Ameryki”, które w latach 1876-1878 publikował w „Gazecie Polskiej”. Dużo podróżował, odwiedził wiele miejsc w Europie, Ameryce i Afryce. W 1881 roku ożenił się z Marię Szetkiewiczówną. Jego pierwsza żona zmarła już w 1885 roku na gruźlicę. Jako powieściopisarz debiutował w 1872 roku powieścią z życia młodzieży studenckiej „Na marne”. Był autorem ponad czterdziestu noweli takich jak: „Szkice węglem”, „Janko Muzykant”, „Sachem” czy „Latarnik”. Wątki pozytywistyczne mieszały się w nich nutą patriotyczną. Jego powieści historyczne na pokolenia ukształtowały w świadomości Polaków obraz historii Polski. W latach 1884-1888 opublikował „Trylogię”: „Ogniem i mieczem”, „Potop” i „Pan Wołodyjowski”. Twórca powieści „Bez dogmatu” opowiadającej historie, przebywającego na emigracji, polskiego hrabiego-lekkoducha oraz „Rodziny Połanieckich” o losach zubożałego ziemiaństwa. W 1896 roku ukończył „Quo vadis”, w którym opisał historię prześladowań pierwszych chrześcijan. Autor „Krzyżaków” oraz „W pustyni i w puszczy”. Powszechnie czytany, wręcz uwielbiany. W 1905 roku otrzymał literacką Nagrodę Nobla. W 1904 roku powtórnie się ożenił, jego wybranką była Maria Babska. Udzielał się społecznie, założył sanatorium przeciwgruźlicze dla dzieci w Bystrem. Zabierał głos w sprawach publicznych i politycznych. Po wybuchu I wojny światowej organizował w Szwajcarii Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Zmarł 15 listopada 1916 roku w Vevey. Jego prochy zostały sprowadzone w 1924 roku do Warszawy i złożone w podziemiach katedry Św. Jana. Fot. Stanisław Bizański, Wikimedia Commons
7. Bolesław Prus
Aleksander Głowacki, bo tak naprawdę nazywał się Bolesław Prus, urodził się 20 sierpnia 1847 roku w Hrubieszowie. Pochodził z pozbawionej majątku rodziny szlacheckiej. Po śmierci rodziców wychowała go ciotka. Jako młody chłopak wziął udział w powstaniu styczniowym, w którym doznał ciężkiej kontuzji głowy. Po upadku insurekcji więziony przez władze carskie. Po uwolnieniu ukończył liceum w Lublinie oraz rozpoczął studia w Szkole Głównej w Warszawie na wydziale matematyczno-fizycznym. Nauki nie ukończył z powodu likwidacji szkoły. Imał się różnych zajęć, w 1864 roku rozpoczął pracę publicystyczną, a potem pisarską. Zaangażowany w społeczną działalność na rzecz ubogich dzieci wiejskich i robotniczych. W 1875 roku ożenił się z kuzynką, Oktawią Trembińską. Swoje artykuły publikował m.in. w „Niwie”, „Kurierze Warszawskim”, „Nowinach” czy „Kurierze Codziennym”. Literacko zadebiutował w 1879 roku „Przygodą Stasia”. Autor licznych nowel takich jak: „Anielka”, „Powracająca fala”, „Antek”, „Grzechy dzieciństwa” czy „Omyłka”. Twórca pierwszej polskiej powieści z wpływami naturalizmu pt. „Placówka”. Autor powieści „Lalka”, w której opisał dzieje nieszczęśliwej miłości kupca Stanisława Wokulskiego, powieści „Emancypantki”, w której podjął się tematyki kobiecej oraz toczącej się w starożytnym Egipcie powieści „Faraon”. Zmarł w Warszawie 19 maja 1912 roku i został pochowany na Powązkach. Fot. Stanisław Witkiewicz, Wikimedia Commons
8. Gabriela Zapolska
Urodziła się 30 marca 1857 roku w Podhajcach koło Łucka. Naprawdę nazywała się Maria Janowska, z domu Korwin-Piotrowska. Pochodziła z rodziny szlacheckiej. Kształciła się w domu. Zmuszona do małżeństwa z ziemianinem i oficerem wojsk rosyjskich Konstantym Śnieżko-Błockim. Męża porzuciła dla innego mężczyzny i… teatru. W teatrach i teatrach objazdowych grywała w Polsce i Paryżu (Théâtre Libre), do którego wyjechała w 1889 roku. Po powrocie do kraju zamieszkała w Krakowie, grywała w krakowskim i lwowskim teatrze, pisała felietony, powieści, nowele i sztuki teatralne. W 1902 roku prowadziła w Krakowie szkołę aktorską, a potem stworzyła Teatr Niezależny. Szybko rozpadło się jej kolejne małżeństwo z malarzem Stanisławem Janowskim. Swoją twórczość literacką oparła na naturalizmie. Ukazywała historie społecznych dołów, wskazywała społeczne problemy. Budziła wielkie kontrowersje w środowiskach konserwatywnych. Autorka wielu dramatów m.in. „Ich czworo. Tragedia ludzi głupich”, „Żabusia”, „Panna Maliczewska” czy najpopularniejszego pt. „Moralność pani Dulskiej”. Twórczyni powieści „Sezonowa miłość”, „Kaśka Kariatyda” i „Przedpiekle”. W powieściach „O czym się nie mówi” i „O czym się nawet myśleć nie chce” podjęła problematykę prostytucji i chorób społecznych. Zmarła 17 grudnia 1921 roku we Lwowie i została pochowana w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Łyczakowskim. Fot. Wikimedia Commons
9. Stefan Żeromski
Urodził się 14 października 1864 roku w Strawczynie. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Osierocony w dzieciństwie, całe życie zmagał się z gruźlicą. Uczęszczał do Kieleckiego Gimnazjum Miejskiego, a potem Wyższej Szkoły Weterynaryjnej w Warszawie. Dorabiał jako korepetytor i guwerner. Poślubił Oktawię Rodkiewiczową, z którą miał syna Adama. W 1892 roku wyjechał za granicę, do 1897 roku pracował jako zastępca bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu w Szwajcarii. Po powrocie do kraju uzyskał posadę w Bibliotece Ordynacji Zamojskich w Warszawie. Zbliżył się do środowiska tygodnika „Głos”. Często odwiedzał Nałęczów i Zakopane. Stał się ważną postacią dla społeczności Podhala. W 1918 roku pełnił nawet funkcję Prezydenta tzw. Rzeczpospolitej Zakopiańskiej. Społecznik i patriota. Sprzyjał ruchowi niepodległościowemu, w 1906 roku spotkał się z Józefem Piłsudskim. W jego nałęczowskim domu funkcjonowała ochronka dla dzieci z ubogich rodzin oraz tajna szkoła polska. Honorowy przewodniczący Towarzystwa Oświatowego „Światło” oraz współzałożyciel Uniwersytetu Ludowego. W 1913 roku porzucił żonę, zmienił wyznanie i ożenił się powtórnie z dwadzieścia lat młodszą malarką Anną Zawadzką. W swojej twórczości literackiej wpływy pozytywistyczne powiązał z rozkwitem Młodej Polski. W 1895 roku wydał zbiory „Opowiadania” (m.in. „Siłaczka”, „Doktor Piotr”, „O żołnierzu tułaczu”) i „Rozdziobią nas kruki, wrony…”. Autor „Syzyfowych prac”, w których ukazał proces dojrzewania szlacheckiego syna w realiach rosyjskiego szkolnictwa oraz „Ludzi bezdomnych” przedstawiających dzieje doktora Judyma walczącego o prawo do leczenia dla biedoty. Twórca powieści historycznych „Popioły” oraz „Wierna rzeka”. Autor powieści „Dzieje grzechu”, „Wiatr od morza” oraz „Przedwiośnie”. Współtwórca i pierwszy prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich. Zmarł 20 listopada 1925 roku w Warszawie. Pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie. Fot. Wilhelm Feldman, Wikimedia Commons
10. Władysław Reymont
Urodził się 7 maja 1867 roku we wsi Kobiele Wielkie. Pochodził z rodziny wiejskiego organisty. W Warszawskiej Szkole Niedzielno-Robotniczej wyuczył się fachu krawca. Potem pracował jako robotnik stacyjny Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej oraz aktor wędrownych trup teatralnych. Związany ze spirytystami. Pod koniec 1893 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie postanowił żyć jako literat. Przekształcił też swoje nazwisko. Faktycznie nazywał się bowiem Stanisław Władysław Rejment. Debiutował jako autor nowel w warszawskiej i krakowskiej prasie. Te zostały zebrane w tomach „Spotkanie”, „Sprawiedliwie”, „W jesienną noc”, oraz „Krosnowa i świat”. Popularność przyniósł mu reportaż „Pielgrzymka na Jasną Górę”, w którym zobrazował ludową pielgrzymkę do jasnogórskiego klasztoru zorganizowaną z okazji setnej rocznicy insurekcji kościuszkowskiej. W latach 90. XIX wieku odbył liczne podróże po Europie. W 1895 roku opublikował pierwszą swoją powieść pt. „Komediantka”, w której wykreował postać niespełnionej aktorki Janki Orłowskiej. Jej historię kontynuował w powieści „Fermenty”. W 1900 roku odniósł poważne obrażenia w wypadku kolejowym pod Warszawą. Kurował się w Krakowie, gdzie opiekowała się nim Aurelia Szabłowska, niebawem jego żona. Zaangażowany społecznie, prezes Związku Pisarzy i Dziennikarzy. W latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych szukał finansowej pomocy dla odradzającej się Polski. Autor „Ziemi obiecanej”, w której ukazał kapitalistyczny rozwój miejskiej metropolii oraz wiejskiej epopei „Chłopi”. Ta ostatnia w 1924 roku przyniosła mu literacką nagrodę Nobla. W latach 1913-18 pracował nad trylogią historyczną „Rok 1794” („Ostatni sejm Rzeczpospolitej”, „Nil desperandum”, „Insurekcja”). Zmarł w 5 grudnia 1925 roku. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. Fot. Wikimedia Commons
Piotr Worwa
Bibliografia:
Kalita Tomasz, Pisarze progu epoki. Epizody literackie, „Powstanie styczniowe 1863. Klęska i chwała”, POLITYKA, 1/2013, s. 49.
Encyclopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl
Twórcy, culture.pl
Tytułowa grafika: Władysław Reymont (w środku) z żoną na trybunie honorowej podczas Uroczystości Reymontowskie w Wierzchosławicach w 1925 roku. Źródło: Narodowe Archiwum cyfrowe
