W roku 1025 Bolesław Chrobry koronował się w Gnieźnie na króla. Narodziło się Królestwo Polskie. Trzy stulecia później Kazimierz Wielki, potomek króla i najwybitniejszy z Piastów, wprowadził pojęcie Corona Regni Poloniae – Korona Królestwa Polskiego. Oznaczało ono wszystkie ziemie, które kiedykolwiek wchodziły w skład państwa polskiego, także te, które aktualnie znajdowały się poza jego granicami. W myśl królewskiej koncepcji, w tysięczną rocznice powstania Królestwa Polskiego, ruszamy w wielką podróż po wszystkich jego zakątkach!
Na Śląsku Opolskim
Śląsk Opolski, historyczna kraina położona nad górną Odrą, regionalną odrębnością poszczycić mógł się już w średniowieczu. Zamieszkałe tutaj słowiańskie plemię Opolan po raz pierwszy wspomniane zostało przez tzw. Geografa Bawarskiego około 845 roku. Już wtedy Opolszczyzna stanowiła obszar graniczny przechodzący pod zwierzchność kolejnych regionalnych potęg: Państwa Wielkomorawskiego, Czech, a z końcem X wieku państwa Polan księcia Mieszka I. Od samego początku główny regionalny ośrodek plemienny, a później książęcy, stanowiło Opole. Zbudowane na wyspie Pasieka, w pobliżu przeprawy przez Odrę, solidnym grodem stało się w czasach księcia Mieszka I. Jego rozwój zahamowały w latach 30. XI wieku upadek państwa pierwszych Piastów, reakcja pogańska oraz najazd Brzetysława, który ponownie przyłączył Opolszczyznę do państwa czeskiego. Dekadę później region ten, wraz z całym Śląskiem, dla Piastów odzyskał książę Kazimierz Odnowiciel. Opole otoczył potężny ziemno-drewniany wał, w grodzie stacjonowała książęca załoga, a od XII wieku kasztelan. Rozwijało się rzemiosło i handel, przez grodzisko przebiegały szlaki handlowe ze wschodu i północy.
Księstwo Opolsko-Raciborskie
W 1138 roku na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego Śląsk Opolski znalazł się w granicach śląskiej dzielnicy najstarszego z synów księcia, Władysława Wygnańca. Książę senior niebawem został wygnany z kraju przez młodszych braci, niemieckie poparcie pozwoliło jednak powrócić na Śląsk jego synom – Bolesławowi Wysokiemu oraz Mieszkowi Plątonogiemu. To właśnie Mieszko, mimo, że pierwszym księciem Opola został syn Wysokiego – Jarosław, stał się protoplastą całej opolskiej linii Piastów oraz właściwym założycielem księstwa opolsko-raciborskiego. Nie są to zresztą jedyne dokonania kalekiego księcia. Piastowski upór i konsekwencja pozwoliły mu przecież pod koniec życia na krótko przywrócić zasadę senioratu i jako najstarszemu z żyjących książąt polskich objąć we władanie stołeczny Kraków w 1210 roku.
Rządy Mieszka w Krakowie były krótkim epizodem. Syt chwały, ostatni prawowity senior zmarł w Krakowie 16 maja 1211 roku i podobno tam też został pochowany. (…) Racibórz i Opole po Mieszku odziedziczył syn Kazimierz. A o ostatnim tryumfie wytrwałego i obrotnego starca-kaleki zapomnieli dziejopisowie na długie stulecia. (Benedykt Zientara, „Poczet królów i książąt polskich”)
Księstwo opolsko-raciborskie jako jeden organizm państwowy przetrwało do 1281 roku rządzone przez potomków Mieszka Plątonogiego. Byli to kolejno: Kazimierz I opolski – uczestnik piątej wyprawy krzyżowej, który w 1217 roku lokował Opole oraz rozpoczął budowę opolskiego zamku, Mieszko II Otyły – władca, który w 1241 roku usiłował stawić czoła najazdowi mongolskiemu oraz Władysław opolski i jego syn, Bolko – właściwi budowniczowie zamku w Opolu.
Władysław Opolczyk
Z końcem XIII wieku rozpoczął się proces rozdrobnienia Opolszczyzny, która podzieliła się na księstwa: opolskie, raciborskie, bytomskie i cieszyńskie. Właściwe księstwo opolskie po śmierci księcia Bolesława rozpadło się ponownie na dzielnicę: niemodlińską, strzelecką i opolską. Słabość Piastów wykorzystała Korona Czeska, która już pod rządami króla Czech i Polski – Wacława II – hołdować poczęła kolejne śląskie księstwa. Kres Polskiej zwierzchności Śląska stanowił rok 1327. Wtedy to, podczas wyprawy na Kraków, wszystkie księstwa Śląska Opolskiego zhołdował król Czech – Jan Luksemburski. Oznaczało to koniec politycznych związków regionu z Królestwem Polskim, ale nie kończyło piastowskiej władzy. Ta trwać miała przez kolejne stulecia, a opolska linia Piastów wydać miała z siebie jeszcze najsłynniejszego ze swych przedstawicieli, Władysława Opolczyka. Ten opolski książę okazał się prawdziwą szarą eminencją środkowoeuropejskiej polityki końca XIV wieku. Jako wierny stronnik króla Ludwika Andegaweńskiego doszedł do najwyższych stanowisk państwowych na Węgrzech i w Polsce. Pełnił m.in. stanowisko palatyna węgierskiego, namiestnika królewskiego na Rusi Halickiej oraz w Królestwie Polskim. Prowadził wojenne wyprawy oraz misje dyplomatyczne, zyskał liczne nadania ziemskie na Śląsku, Węgrzech, Kujawach i w ziemi dobrzyńskiej. W 1382 roku ufundował w Częstochowie jasnogórski klasztor Paulinów, do którego z Rusi sprowadził cudowny obraz Matki Boskiej. Po śmierci króla Ludwika skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą. Spiskował z Krzyżakami, a nawet namawiał ich do… rozbioru Królestwa Polskiego. Doszło do tego, że w 1395 roku oddziały polskie stanęły pod Opolem! U kresu żywota pozbawiony większości swoich dóbr oraz realnej władzy. Zmarł w Opolu w 1401 roku. Tam też spoczął w tradycyjnej nekropolii Piastów opolskich we franciszkańskim kościele Świętej Trójcy.
Ostatni Piastowie
Powstanie Księstwa Opolsko-Raciborskiego pozytywnie wpłynęło na rozwój miasta Opola, które awansowało do roli książęcej stolicy. Prawa miejskie grodzisko otrzymało w 1217 roku z rąk księcia Kazimierza I opolskiego, wkrótce stając się ważnym ośrodkiem handlowym na szlaku z Krakowa do Wrocławia. W tym okresie stare grodzisko na wyspie zaczęło tracić na znaczeniu na rzecz miasta rozrastającego się na prawym brzegu Odry-Młynówki. Przez większość XIII stulecia w Opolu trwała budowa murowanego zamku, którego główne zabudowania na wsypie Pasieka w latach 1273-1289 wzniósł książę Bolko I. Także w XIII wieku miasto wzbogaciło się o klasztor franciszkanów oraz klasztor dominikanów na Górce. W stuleciu XIV w Opolu wzniesiony został kościół św. Trójcy z kaplicą piastowską i drewniany ratusz, na wyspie Pasieka pojawiła się Wieża Piastowska, a książę Władysław Opolczyk wzniósł sobie nową rezydencję – Zamek Górny. Tak Opole, nadal rządzone przez Piastów, wkroczyło w burzliwy wiek XV. Miejscowi książęta w kolejnych dziesięcioleciach musieli stawić czoła husyckim wojnom oraz lawirować między potężnymi dynastiami Jagiellonów i Habsburgów oraz kolejnych pretendentów do czeskiej korony. Dwaj ostatni książęta Opola, bracia Mikołaj II i Jan II Dobry, na rozkaz węgierskiego króla Macieja Korwina w 1488 roku trafili nawet do więzienia w Koźlu. Swoją wolność opłacić musieli ogromnym okupem. Niezwykle dramatycznie okazały się także dalsze losy księcia Mikołaja. W 1497 roku Piast opolski wziął udział w zjeździe panów śląskich w Nysie. W czasie trwania obrad z niezrozumiałych powodów Mikołaj rzucił się z nożem na skonfliktowanego z nim księcia cieszyńskiego, Kazimierza II. Piast został obezwładniony, uwięziony i oddany pod sąd ławniczy w Nysie. Błyskawicznie zapadł wyrok śmierci, nielegalny zresztą bo księciu przysługiwał sąd królewski, nie miejski. Książę Mikołaj II został ścięty na rynku w Nysie 27 czerwca 1497 roku. Jego ostatnie słowa miały brzmieć:
O Nyso! Nyso! Czyż dlatego moi przodkowie darowali Ciebie Kościołowi, abyś mi teraz życie wydzierała?
Po śmierci Mikołaja całe księstwo opolskie pod swoją władzą zjednoczył książę Jan II Dobry. Szczęśliwie i mądrze rządził jeszcze ponad trzy dekady systematycznie powiększając swoje włości, stając się w końcu najpotężniejszym księciem regionu i panem praktycznie całego Górnego Śląska. Był orędownikiem polskości, utrzymywał dobre relacje z krakowskim dworem, w 1512 roku na Wawelu brał udział w ślubnych uroczystościach króla Zygmunta Starego. Prawdopodobnie jego pierwszym i jedynym językiem był język polski. Ostatni opolski Piast Jan II Dobry umarł bezpotomnie 27 marca 1532 roku w Raciborzu. Spoczął w Opolu w kościele św. Krzyża.
Azyl Jana Kazimierza
Do przejęcia dziedzictwa po ostatnim Piaście opolskim szykowało się wielu regionalnych władców na czele z przedstawicielami dynastii Piastów i Jagiellonów. Ostatecznie Opolszczyzna trafiła w ręce Habsburgów. Król Ferdynand I Habsburg swoje rządy w Opolu zaczął od opróżnienia książęcego skarbca. Do Wiednia powędrowały skarby, których wartość szacowano na 300 tys. grzywien! Po roku władca przekazał księstwo w zastaw Jerzemu Hohenzollernowi, bratu Albrechta, ostatniego wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego. Po dwóch dekadach księstwo przeszło pod bezpośrednie rządy habsburskie. Wraz z początkiem XVII wieku przez Opole przetoczyła się seria kataklizmów: powódź, pożar, a w 1632 roku wojna trzydziestoletnia naznaczona szwedzkim oblężeniem, okupacją i zniszczeniami. W 1645 roku księstwo opolsko-raciborskie, jako zastaw za niewypłacone posagi swych habsburskich żon, przejęli polscy Wazowie – Władysław IV oraz Jan Kazimierz. Dla tego ostatniego w dobie szwedzkiego potopu Opole okazało się bezpiecznym azylem. W mieście schroniła się para królewska oraz cały dwór. To z Opola król Jan Kazimierz wezwał 20 listopada 1655 roku poddanych do powstania przeciwko Szwedom. Miesiąc później wyruszył w drogę powrotną do kraju. Opole pod władzą Wazów pozostało do 1666 roku.
Pruski dryl
Wojny śląskie rozgrywające się w ramach europejskich konfliktów połowy XVIII wieku doprowadziły w 1742 roku do przyłączenia Śląska Opolskiego do Prus. Rok później stany górnośląskie złożyły hołd królowi Fryderykowi II. Swych praw do Śląska cesarzowa Maria Teresa ostatecznie zrzekła się w 1863 roku. Za ambicje pruskich Hohenzollernów ogromną cenę zapłacił cały Śląsk. Spadła liczba ludności, region był w ruinie, przez Opole wielokrotnie przetoczyły się wojska pruskie, austriackie, a nawet rosyjskie. Ludność Opola i całego regionu od razu odczuła też twarde pruskie porządki. Król pruski odebrał górnośląskim miastom swobodne dysponowanie przychodami, które odtąd miały należeć do władcy. Jeżykiem urzędowym ogłoszony został niemiecki, a wyższe stanowiska w administracji sprawować mogli jedynie Niemcy wyznania ewangelickiego. Na początku XIX wieku przez Śląsk przelały się wojny napoleońskie. W 1816 roku Prusacy, w ramach prowincji śląskiej, wyodrębnili rejencję opolską ze stolicą w Opolu. W mieście stacjonował garnizon, a w sąsiednich Nysie, Koźlu i Brzegu powstały pruskie twierdze. W latach 1819-1848 wyburzone zostały średniowieczne fortyfikacje Opola, a w 1843 roku do miasta dociągnięta została linia kolejowa z Wrocławia. Mimo niesprzyjających okoliczności polskość trzymała się w regionie mocno. F. Zimmermann w 1783 roku pisał o Śląsku:
Mówi się tu po polsku i po niemiecku, ale język polski jeszcze jest panującym.
W 1828 roku z pruskich statystyk wynikało, że ludność polskojęzyczna stanowi 76,8% mieszkańców powiatu opolskiego. W powiatach sąsiednich żywioł polski sięgał nawet 90%.
Plebiscyt
Po zakończeniu I wojny światowej i upadku Cesarstwa Niemieckiego, w obliczu roszczeń polskich do całego obszaru Górnego Śląska, Opolszczyzna stała się obszarem plebiscytowym. Ten dla Polski okazał się przegranym. Głosy za przyłączeniem tych terytoriów do państwa polskiego stanowiły tylko 40%. W samym Opolu za Polską zagłosowało jedynie 5% mieszkańców. Ostatecznie, w wyniku trzech powstań śląskich, do Polski przyłączone zostało około 30% Górnego Śląska. Reszta trafiła do Niemiec, a Opole stało się stolicą niemieckiej prowincji górnośląskiej. W 1928 roku rozebrany został zamek piastowski. Tylko dzięki ostrym protestom mniejszości polskiej uratowana została zamkowa wieża. We względnym spokoju Śląsk Opolski dotrwał aż do lat 40. XX wieku. W 1944 roku, w obliczu Armii Czerwonej zbliżającej się do granic III Rzeszy, Opole ogłoszone zostało miastem-twierdzą. Wojska sowieckie zajęły miasto po ciężkich walkach w styczniu 1945 roku. Zniszczeniu uległo około 60% zabudowy miejskiej.
Stolica polskiej piosenki
Postanowienia Wielkiej Trójki z konferencji w Jałcie i Poczdamie zdecydowały o przyłączeniu Śląska Opolskiego do Polski. Na Opolszczyznę napłynęły duże grupy przesiedleńców z Kresów Wschodnich oraz Polski centralnej. Ludność niemiecka została w większości wysiedlona. Mimo tych procesów, według spisu powszechnego z 1950 roku, największą liczbę mieszańców (54, 1%) nadal stanowili autochtoni – ludność miejscowa. W tym samym roku Opole zostało ustanowione stolicą województwa. Region stopniowo podnosił się ze zniszczeń wojennych. W 1963 roku w Opolu zorganizowany został I Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej, który szybko stał się symbolem i wizytówką miasta.
Ustalono program i zaczęto działać. To była wtedy ogromnie partyzancka robota. Amfiteatr jeszcze nie był gotowy. Ale ja wiedziałem, że ten festiwal pomoże skrócić ukończenie amfiteatru o co najmniej pół roku, a może i rok. I się zaczęło, bo wszyscy pomagali. I amfiteatr rzeczywiście został ukończony, ładnie wykończony. (Karol Musioł)
Przez kolejne dekady scena opolskiego amfiteatru stała się miejscem narodzin gwiazd polskiej piosenki. Każdy liczący się artysta musiał wystąpić w Opolu. To tu rodziły się także największe polskie przeboje. Ewa Demarczyk, Czesław Niemen, Maryla Rodowicz, Krzysztof Krawczyk, Anna Jantar, Kora…lista opolskich gwiazd wydaje się nie mieć końca. I chyba nie ma. To właśnie na tej legendzie, legendzie opolskiego festiwalu, swój wizerunek oparło zresztą współczesne Opole, a jego dzieje najlepiej poznać wędrując szlakiem polskiej piosenki.
Piotr Worwa
