Niezastąpieni żołnierze wojen napoleońskich. Towarzyszyli cesarzowi Francuzów we wszystkich wojennych kampaniach od egipskich piasków i hiszpańskich wąwozów, po pustkowia Rosji i pola Waterloo. Wierni do końca, w czasie zwycięstw i porażek. Na firmamencie napoleońskiej Europy zapalili polską gwiazdę, która zabłysła blaskiem niegasnącej legendy. Ich nazwiska po dziś dzień zdobią paryski Łuk Triumfalny.
1. Józef Poniatowski
Generał. Urodził się 7 maja 1736 roku w Wiedniu. Pochodził z arystokratycznego rodu Poniatowskich, był bratankiem ostatniego polskiego króla, Stanisława Augusta. Służbę wojskową rozpoczął w armii austriackiej. Odwagą wykazał się już w walkach z Turkami. W 1788 roku poprowadził szturm twierdzy Šabac w Serbii, w czasie którego został poważnie ranny. W dobie Sejmu Czteroletniego wezwany do Polski przez królewskiego wuja. Reformator armii polskiej, naczelny wódz wojsk polskich w wojnie z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja. 18 czerwca 1792 roku zatrzymał Rosjan w bitwie pod Zieleńcami. Kawaler Orderu Virtuti Militari i francuskiej Legii Honorowej. Odmówił przystąpienia do konfederacji targowickiej. Uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, bił się w obronie Warszawy oraz osłaniał marsz gen. Dąbrowskiego do Wielkopolski. Po trzecim rozbiorze odszedł z wojska prowadząc hulaszcze życie w swym warszawskim „Pałacu pod Blachą”. Po wkroczeniu Napoleona na ziemie polskie mianowany głównodowodzącym wojsk Księstwa Warszawskiego. W 1809 roku rozgromił Austriaków w bitwie pod Raszynem, a potem w brawurowej kampanii przyłączył do Księstwa Lublin, Zamość, Sandomierz i Kraków. W 1812 roku na czele prawie 40 tys. polskiego V Korpusu ruszył u boku Napoleona na Moskwę. Maszerował w awangardzie Wielkiej Armii. Bił się pod Smoleńskiem i Borodino. Po pożarze Moskwy świadom zbliżającej się klęski. Podczas odwrotu osłaniał resztki napoleońskiej armii. Ranny pod Wiaźmą. Z wyprawy na Rosję powrócił z zaledwie 2 tys. żołnierzy, artylerią i sztandarami (z całej Wielkiej Armii zachował je tylko polski korpus). Nie przyjął propozycji cara Aleksandra I by odstąpić Napoleona. Mianowany Marszałkiem Francji, po tytuł ten sięgnął jako jedyny obcokrajowiec. Poległ w wielkiej bitwie narodów pod Lipskiem osłaniając odwrót armii napoleońskiej. 19 października 1813 roku utonął podczas przeprawy przez rzekę Elsterę. Jak na ironię losu klęskę napoleońskim wojskom zadał wtedy austriacki książę Karol Filip Schwarzenberg, którego 25 lat wcześniej pod Šabac ocalił…książę Józef. Pochowany na cmentarzu św. Jana w Lipsku. W 1817 roku jego prochy powróciły do Polski i zostały złożone w Krypcie św. Leonarda na Wawelu. Jego nazwisko po dziś dzień widnieje na paryskim Łuku Triumfalnym. Fot. Josef Grassi, Wikimedia Commons
2. Jan Henryk Dąbrowski
Generał. Urodził się 2 sierpnia 1755 roku w Pierzchowcu pod Krakowem. Jego ojcem był polski oficer, a matką kurlandzka szlachcianka. W wieku jedenastu lat opuścił Polskę i wraz ze służącym w saskim wojsku ojcem osiadł w Dreźnie. Znacząco wpłynęło to na jego znajomość języka polskiego, którego w pełni nie przyswoił sobie do końca życia. Do 1792 roku swoje losy związał z Saksonią, gdzie systematycznie piął się w hierarchii wojskowej. W dobie Sejmu Wielkiego wezwany do kraju przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nie obeznany w polskich realiach przystąpił do konfederacji targowickiej, a przez powstańców kościuszkowskich oddany został pod sąd. Wybronił go Józef Wybicki. W dalszej części insurekcji bił się już w szeregach powstańczych. Walczył w obronie Warszawy oraz poprowadził legendarną wyprawę do Wielkopolski. Wdzięczny Tadeusz Kościuszko podarował mu złotą szablę. Po trzecim rozbiorze wyjechał do Francji. Za zgodą rewolucyjnych władz rozpoczął we Włoszech proces formowania Legionów Polskich. W 1806 roku jego odezwa w Poznaniu torowała drogę wkraczającemu na ziemie polskie Napoleonowi. Skonfliktowany z księciem Józefem, w imię polskiej sprawy bił się dzielnie z Prusakami pod Grudziądzem i Tczewem oraz Rosjanami pod Frydlandem. Kawaler Orderu Virtuti Militari i francuskiej Legii Honorowej. W 1809 roku bronił Księstwa Warszawskiego przed Austriakami pod Radzyminem i Łęczycą. Uczestnik wyprawy Napoleona na Moskwę. Ze swoją dywizją wojował pod Mińskiem, Borysowem i nad Berezyną. U boku cesarza Francuzów pozostał do końca. Po śmierci księcia Józefa przejął dowództwo nad resztkami armii Księstwa Warszawskiego. Po ostatecznym upadku Napoleona powrócił do Królestwa Polskiego, zaangażował się w budowę polskiego wojska oraz zasiadł w Senacie. Zmarł w 1818 roku w swych dobrach w Winnej Górze. Spoczął w miejscowym kościele. Jego nazwisko już na zawsze miało pozostać zapisane na paryskim Łuku Tryumfalnym oraz w polskim… Hymnie Narodowym. Fot. Wikimedia Commons
3. Józef Zajączek
Generał. Urodził się 1 listopada 1752 roku w Kamieńcu Podolskim. Pochodził z rodziny szlacheckiej. W służbie wojskowej od najmłodszych lat. Protegowany Zamoyskich. Uczestnik konfederacji barskiej. Po jej upadku podjął próbę dalszej walki z Rosjanami u boku Turków, by wkrótce po powrocie do kraju, już jako stronnik prorosyjskiego hetmana Branickiego, wziąć udział w… rosyjskim oblężeniu tureckiej twierdzy Oczaków w 1788 roku. Poseł na Sejm Wielki. Przeszedł do obozu patriotycznego, zwolennik Konstytucji 3 maja. Wyrobił sobie opinię polskiego jakobina. Uczestnik wojny w obronie konstytucji oraz bitwy pod Zieleńcami. Kawaler Orderu Virtuti Militari i francuskiej Legii Honorowej. Jeden z czołowych polityków i wodzów insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. Członek powstańczej Rady Najwyższej Narodowej. Bił się pod Racławicami, Chełmem, Gołkowem i Maciejowicami. U kresu powstania nieudolnie dowodził obroną warszawskiej Pragi. Po upadku Rzeczpospolitej wyjechał do Francji, gdzie wstąpił do armii napoleońskiej. U boku Napoleona walczył już w Egipcie w 1799 roku. W 1806 roku na rozkaz cesarza Francuzów organizował polskie jednostki wojskowe, z którymi udział wziął w kampanii pruskiej. Skonfliktowany z księciem Józefem. Jeden z wodzów obrony Księstwa Warszawskiego przed Austriakami w 1809 roku. Uczestnik wyprawy Napoleona na Moskwę, dowódca jednej z napoleońskich dywizji. Trzykrotnie ranny w bitwie pod Smoleńskiem, w bitwie nad Berezyną stracił prawą nogę. Dostał się do niewoli rosyjskiej. Po upadku Napoleona przez cara Aleksandra I mianowany namiestnikiem Królestwa Polskiego. Bezwolny i uległy wobec znienawidzonego przez Polaków wielkiego księcia Konstantego. Zmarł w 1826 roku w Warszawie. Pochowany w kościele w Opatówku. Jego nazwisko widnieje na paryskim Łuku Triumfalnym. Fot. Wikimedia Commons
4. Karol Kniaziewicz
Generał. Urodził się 4 maja 1762 roku w Assiten w Kurlandii. Pochodził z rodziny szlacheckiej. W latach 1774-1776 uczył się w Szkole Rycerskiej. Uczestnik wojny w obronie Konstytucji 3 maja. Kawaler Orderu Virtuti Militari i francuskiej Legii Honorowej. W powstaniu kościuszkowskim w sztabie gen. Zajączka. Bił się pod Chełmem i Maciejowicami, gdzie wraz z Tadeuszem Kościuszką dostał się do rosyjskiej niewoli. Ułaskawiony przez cara Pawła I wyjechał do Włoch, gdzie w 1797 roku wstąpił do Legionów Polskich gen. Dąbrowskiego jako dowódca 1 Legii. Walczył we Włoszech w kampanii neapolitańskiej. Odznaczył się tak bardzo, że to właśnie on wyznaczony został do zawiezienia do Paryża setki zdobycznych sztandarów i triumfalnego przekazania ich Dyrektoriatowi. Organizator i dowódca Legii Naddunajskiej. W 1800 roku u boku wojsk francuskich gromił Austriaków w bitwie pod Hohenlinden. Po francusko-austriackim pokoju w Lunéville podał się do dymisji. Do armii powrócił w dobie wyprawy Napoleona na Moskwę. Dowodził jedną z dywizji Wielkiej Armii, walczył pod Smoleńskiem i Borodino, ranny nad Berezyną. W Królestwie Polskim już się nie odnalazł. Wyjechał do Drezna, a potem do Paryża. Po wybuchu powstania listopadowego przedstawiciel Rządu Narodowego w stolicy Francji. Zmarł w 1842 roku w Paryżu. Spoczął Cmentarzu w Montmorency. Jego nazwisko widnieje na Łuku Triumfalnym w Paryżu. Fot. Wikimedia Commons
5. Józef Chłopicki
Generał. Urodził się 14 marca 1771 roku w Kapustynie na Wołyniu. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Do wojska zaciągnął się jeszcze jako dziecko. W 1788 roku wstąpił do armii rosyjskiej, w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja walczył już jednak w oddziałach polskich. Po wojennej klęsce ponownie wcielony do wojska rosyjskiego, w dobie insurekcji kościuszkowskiej znów w polskich szeregach. Pod Maciejowice dotarł ze spóźnionymi oddziałami Adama Ponińskiego. Po trzecim rozbiorze na emigracji. Wstąpił do Legionów Polskich gen. Dąbrowskiego. Wojując z włoską partyzantką i Austriakami przemierzył cały Półwysep Apeniński. Ranny w bitwie nad Trebbią w 1799 roku, uczestnik oblężenia Mantui w 1801 roku. Od 1808 roku dowódca Legii Nadwiślańskiej, z którą do 1812 roku walczył w Hiszpanii. Odznaczył się m.in. w oblężeniach Saragossy. Wraz ze swoją Legią Nadwiślańską, w szeregach Gwardii Cesarskiej, wziął udział w wyprawie Napoleona na Moskwę. Bił się pod Borodino, ranny na przedpolach Moskwy został wycofany na Zachód. Kawaler Orderu Virtuti Militari i francuskiej Legii Honorowej. Po upadku cesarza Francuzów w wojsku Królestwa Polskiego. Skonfliktowany z wielkim księciem Konstantym podał się do dymisji. Po wybuchu powstania listopadowego wódz naczelny Wojska Polskiego, 5 grudnia 1830 roku ogłosił się jego dyktatorem. Przeciwny prowadzeniu działań wojennych, usiłował pertraktować z carem Mikołajem I. Wobec nieprzejednanej postawy Rosjan złożył dymisję, pozostał jednak faktycznym wodzem polskich oddziałów. Walczył w bitwie pod Wawrem. Pod Olszynką Grochowską zatrzymał maszerujące na Warszawę rosyjskie wojska gen. Dybicza. Ciężko ranny. Po upadku powstania osiadł w Krakowie, gdzie zmarł w 1854 roku. Pochowany w kaplicy na cmentarzu w Krzeszowicach. Jego nazwisko widnieje na Łuku Triumfalnym w Paryżu. Fot. Wikimedia Commons
6. Józef Sułkowski
Pułkownik. Urodził się prawdopodobnie w roku 1770 w Wielkopolsce. Pochodził z rodziny polskiego oficera wojsk cesarskich. Wychowany przez stryja księcia Augusta Sułkowskiego. Znakomicie wykształcony oraz obyty na europejskich salonach od Paryża po Moskwę. Uczestnik wojny w obronie Konstytucji 3 maja, wyróżnił się w walkach nad Zelwą. Kawaler Orderu Virtuti Militari. Po wojennej klęsce i przystąpieniu króla Stanisława do Targowicy wyjechał do Francji, gdzie otrzymał obywatelstwo. Na wieść o wybuchu insurekcji kościuszkowskiej z tureckiej misji dyplomatycznej próbował przedrzeć się do kraju. Dołączyć do powstańców już jednak nie zdążył. Jeden z tzw. polskich jakobinów, na emigracji związany z Deputacją Polską. Od 1796 roku w szeregach armii francuskiej, skierowany do Włoch. Od razu zasłynął tam odwagą prowadząc zaledwie trzystu grenadierów do brawurowego ataku na redutę San Giorgio. Przez Napoleona mianowany jednym z pięciu adiutantów. Poważnie ranny w bitwie pod Arcole. Skonfliktowany z gen. Janem Henrykiem Dąbrowskim. Uczestnik napoleońskiej wyprawy do Egiptu. Odznaczył się podczas zdobywania maltańskiej Valletty, oblężenia Aleksandrii oraz bitwy pod piramidami. Mamelucką kawalerię gromił w bitwie pod Salkeyeh. W 1798 roku brutalnie zamordowany przez egipskich powstańców w Kairze. Aby uczcić jego pamięć, Napoleon nazwał imieniem Sułkowskiego jeden z fortów pod Kairem. Jego nazwisko zostało zapisane na paryskim Łuku Triumfalnym. Fot. Antoni Brodowski, Wikimedia Commons
7. Michał Sokolnicki
Generał. Urodził się 29 września 1760 roku w Wierzei, w Wielkopolsce. Absolwent Szkoły Rycerskiej ze szczególną pasją do inżynierii. W młodości przyjaźnił się z Józefem Sułkowskim. Uczestnik wojny w obronie Konstytucji 3 maja. W jej okresie błysnął swoimi zdolnościami inżynierskimi konstruując dla polskich oddziałów fortyfikacje oraz most. W dobie insurekcji kościuszkowskiej bronił Warszawy oraz wyruszył z gen. Dąbrowskim na wyprawę do Wielkopolski. Po upadku powstania na zsyłce w Rosji. Wrócił z niej w 1796 roku by niebawem wyjechać do Francji. Jeden z organizatorów i wodzów Legii Naddunajskiej. Walczył z Austriakami m.in. pod Hohenlinden. Podczas kampanii pruskiej 1807 roku bił się pod Gdańskiem i zdobył Słupsk. Jeden z wodzów armii Księstwa Warszawskiego. W 1809 roku bronił go przed Austriakami pod Raszynem. Uczestnik wyprawy do Galicji. Rywal księcia Józefa. Kawaler Orderu Virtuti Militari i francuskiej Legii Honorowej. W czasie wyprawy Napoleona na Moskwę przebywający w cesarskim sztabie szef wywiadu Wielkiej Armii. Świadek bitwy pod Smoleńskiem, ranny pod Borodino. Bił się dzielnie w bitwie narodów pod Lipskiem. Po upadku Napoleona eskortował ciało księcia Józefa do Polski. Osiadł w Warszawie, gdzie w 1816 roku zginął w wypadku podczas przeglądu wojska na Placu Saskim. Pochowany na Cmentarzu Świętokrzyskim w Warszawie. Fot. Antoni Brodowski, Wikimedia Commons
8. Wincenty Krasiński
Generał. Urodził się 30 stycznia 1782 roku w Boremlu na Wołyniu. Pochodził z rodziny arystokratycznej. Już jako dziecko zapisany do kawalerii narodowej. U progu XIX wieku podczas podróży do Francji nawiązał znajomości z czołowymi postaciami Cesarstwa, na czele z samym Napoleonem. Po jego wkroczeniu na ziemie polskie członek sztabu cesarskiego i dowódca pułku szwoleżerów w gwardii cesarza Francuzów. Uczestnik wszystkich kampanii napoleońskich w latach 1807-1814. Bił się w Hiszpanii, to jego szwoleżerowie wsławili się szarżą pod Somosierrą. Trzykrotnie ranny, m.in. w bojach pod Wagram. Kawaler Orderu Virtuti Militari i francuskiej Legii Honorowej. Uczestnik wyprawy Napoleona na Moskwę. W obliczu abdykacji Napoleona mianowany przez cesarza Francuzów ostatnim dowódcą wojsk polskich. W 1814 roku poprowadził je do kraju. W Królestwie Polskim senator wojewoda. Wierny stronnik Romanowów. Przeciwnik powstania listopadowego, w którym nie wziął udziału. Po upadku insurekcji zajmował wysokie stanowiska administracyjne i polityczne, w latach 1855-56 pełnił obowiązki namiestnika Królestwa Polskiego. Założyciel warszawskiej Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Ojciec Zygmunta, przyszłego wieszcza narodowego. Zmarł w 1858 roku w Warszawie. Pochowany w Opinogórze. Fot. Wikimedia Commons
9. Jan Hipolit Kozietulski
Pułkownik. Urodził się 4 lipca 1781 roku w Skierniewicach. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Za młodu trzymany przez ojca z dala od wojaczki. Do armii wstąpił gdy na ziemie polskie wkraczał Napoleon Bonaparte. W 1806 roku został jednym z komendantów gwardii honorowej utworzonej w Warszawie na przyjęcie cesarza Francuzów. Jeden z oficerów polskiego Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej. Uczestnik kampanii pruskiej Napoleona, bił się pod Iławą w 1807 roku. Dowódca gwardyjskiego szwadronu szwoleżerów w Hiszpanii. Poprowadził swych żołnierzy do legendarnej szarży pod Somosierrą, która w 1808 roku otworzyła Napoleonowi drogą na Madryt. Jego szwadron, liczący zaledwie stu kilkudziesięciu żołnierzy, w morderczym galopie zdobył 16 dział i wziął do niewoli 3 tys. jeńców. Ciężko ranny w bitwie z Austriakami pod Wagram. Kawaler Orderu Virtuti Militari oraz francuskiej Legii Honorowej. Uczestnik wyprawy na Moskwę w 1812 roku oraz bitwy narodów pod Lipskiem w roku 1813. Z pokonanym Napoleonem przez Belgię i Holandię przedarł się do Francji. Po upadku cesarza Francuzów wrócił do kraju. Służył w wojsku Królestwa Polskiego. Zmarł w 1821 roku w Warszawie po długiej chorobie, którą pogłębiło fałszywe oskarżenie o sprzeniewierzenie pułkowej kasy. Spoczął w kościele parafialnym w Belsku Dużym. Fot. Wikimedia Commons
10. Jan Paweł Jerzmanowski
Generał. Urodził się 25 czerwca 1779 roku w Mniewie w Wielkopolsce. Pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej. Od 1799 roku w szeregach Legii Naddunajskiej gen. Kniaziewicza. Uczestnik napoleońskich bitew pod Hohenlinden w 1800 roku, pod Austerlitz w 1805 roku i pod Wagram w 1809 roku. Od 1807 roku w polskim Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej. Kawaler Orderu Virtutti Militari oraz francuskiej Legii Honorowej. Uczestnik wyprawy Napoleona na Moskwę w 1812 roku. Na czele swoich szwoleżerów osłaniał odwrót Wielkiej Armii. Kozacy cara Aleksandra drżeli na samą myśl o jego brawurowych i zabójczo skutecznych jeźdźcach. Podczas kampanii 1813 roku walczył m.in. pod Lűtzen, Budziszynem, Lipskiem i Dreznem. Walki kontynuował także na terenie Francji, bronił Paryża. Wierny Napoleonowi do samego końca. Na czele szwadronu polskich szwoleżerów zabrany przez cesarza na wygnanie na wyspie Elbie. Uczestnik i organizator wielkiej ucieczki Napoleona i jego marszu na Paryż. Ranny w ostatniej bitwie cesarza Francuzów pod Waterloo. Nawet wtedy w porządku pod marszałkiem Davoutem wycofał swój szwadron za Loarę. Co ciekawe pod Waterloo losy bitwy odmienić mógł jeszcze inny Polak. Walczący z Anglikami Napoleon wysłał bowiem majora Jerzego Despota Zenowicza z rozkazem przyjścia z odsieczą dla marszałka Emmanuela de Grouchy. Polski posłaniec, zresztą z winy samego cesarza, nie zdążył dotrzeć z meldunkiem na czas. Sam Jerzmanowski po ostatecznej kapitulacji Napoleona na krótko powrócił do kraju. W 1819 roku na stałe osiadł we Francji. W czasie powstania listopadowego działał w Paryżu w Komitecie Polskim. Podjął się również dowództwa nad nieudaną wyprawą morską mającą dostarczyć broń na Litwę. Zmarł w 1862 roku w Paryżu. Pochowany na cmentarzu Montmartre. Fot. Wikimedia Commons
Piotr Worwa
Bibliografia:
Audycja Andrzeja Sowy z cyklu „Na historycznej wokandzie” poświęcona Józefowi Zajączkowi, spór o postać generała prowadzą historycy dr Krzysztof Bauer i dr Eligiusz Szymanis, Polskie Radio, 04.12.2002 r.
Fryderyk August I, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2010.
Henryk Dąbrowski, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2010.
Jan Kozietulski – audycja z cyklu „Kronika niezwykłych Polaków”, Polskie Radio, 10.07.2002 r.
Józef Poniatowski, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2010.
Józef Sułkowski – barwne losy adiutanta Napoleona. Audycja Bronisławy Orłowskiej z cyklu „Biografie niezwykłe”, Polskie Radio, 23.03.1973 r.
Wielcy Polacy. Dowódcy. Leksykon, pod red. Katarzyny Kucharczuk, Fenix, Bełchatów.
Tytułowa grafika: Napoleon i książę Józef pod Lipskiem, obraz autorstwa Januarego Suchodolskiego. Źródło: Wikimedia Commons
