Kolaborująca Łotwa

Wczasach uporczywego wytykania Polsce rzekomych win z okresu II wojny światowej, z których Polacy mieliby się rozliczyć, warto przypomnieć jak z niemieckim totalitaryzmem „walczyły” inne europejskie państwa i narody. Pora na światło dzienne wyciągnąć garść niewygodnych prawd i faktów, ukazać historię, o której wielu chciałoby zapomnieć. A więc do dzieła!

Kurlandia i Semigalia

Wraz z końcem XII wieku nastał kres niezależności łotewskich plemion Liwów, Łatgalów, Kurów i Zemgałów. Niemieckie krucjaty wkrótce mieczem wyrżnęły nad Bałtykiem posiadłości biskupów Rygi, Dorpatu i Ozylii oraz państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych. Miejscowa ludność została spacyfikowana i schrystianizowana. W 1237 roku Kawalerowie Mieczowi, zdziesiątkowani po starciu z wojowniczymi Żmudzinami, zostali poddani władzy Zakonu Krzyżackiego. W ramach wielkiego zakonnego państwa nadal zachowali jednak stosunkowo dużą niezależność. Oddziały Kawalerów Mieczowych nie wyruszyły na przykład pod Grunwald w 1410 roku, a po hołdzie pruskim w 1525 roku ich państwo zdołało przetrwać w Inflantach. Kres zakonnej państwowości przyniosło zagrożenie moskiewskie w połowie XVI wieku. Pod wrażeniem ofensywy cara Iwana Groźnego, ostatni wielki mistrz Kawalerów Mieczowych Gotthard Kettler sekularyzował zakon, złożył hołd polskiemu królowi Zygmuntowi Augustowi i już jako świecki władca Księstwa Kurlandii i Semigalii stał się lennikiem Rzeczpospolitej. W zależności od królów polskich Kurlandia przetrwała aż do rozbiorów. Z kolei Ryga i większość Inflant już w 1629 roku weszły w skład monarchii szwedzkiej. W XVIII wieku wraz z klęskami Szwecji oraz upadkiem Rzeczpospolitej wszystkie ziemie łotewskie znalazły się w granicach państwa rosyjskich carów.

Ludowy zjazd Łotyszy w 1905 roku w miejscowości Dundaga w Kurlandii. Źródło: Łotewskie Muzeum Wojny, Wikimedia Commons

Niepodległa Łotwa  

Aż do początków XX wieku dominującą pozycję w łotewskim społeczeństwie utrzymało niemieckie ziemiaństwo. Coraz silniejsza stawała się jednak łotewska świadomość narodowa. W 1905 roku carat krwawo stłumił demonstrację łotewskich robotników w Rydze oraz spacyfikował chłopów, którzy wystąpili przeciwko niemieckim posiadaczom ziemskim. W okresie I wojny światowej łotewskie ziemie spustoszyły działania wojenne na froncie niemiecko-rosyjskim. Rosjanie do walki pchnęli nową formację Strzelców Łotewskich. Latem 1917 roku do Rygi wkroczyli Niemcy. Z końcem roku 1917 delegaci wszystkich łotewskich krain ogłosili powstanie autonomicznego państwa łotewskiego, a 18 listopada 1918 roku Rada Narodowa proklamowała niepodległość Łotwy. Pierwszym łotewskim premierem został Kārlis Ulmanis. W kolejnych miesiącach Łotysze o swoją niepodległość musieli jeszcze zawalczyć z bolszewikami, Niemcami oraz awanturnikami białego generała Bermondta-Awałowa. W styczniu 1920 roku ostatnim aktem wojny o łotewską niepodległość była operacja zimowa przeprowadzona przez wojska polsko-łotewskie dowodzone przez gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. Polskie oddziały we współpracy z Łotyszami, wyzwoliły Dyneburg i Łatgalię oraz przekazały je państwu łotewskiemu. W kolejnych latach Łotwa uchwaliła konstytucję oraz przeprowadziła reformę rolną, łamiąc dominację niemieckiego ziemiaństwa. W 1934 roku dyktatorską władzę nad Łotwą przejął Kārlis Ulmanis – przywódca z czasów wojny z bolszewikami oraz wieloletni premier państwa.

Gen. Janis Balodis odznacza oficerów biorących udział w manewrach łotewskiej armii, 1939 rok. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Sowiecka okupacja

Napięta sytuacja międzynarodowa w Europie w latach 30. budziła na Łotwie coraz większy niepokój. Fiaskiem zakończyła się koncepcja wspólnego bloku państw bałtyckich powołanego do życia w 1934 roku pod nazwą Ententy Bałtyckiej. Współpraca nigdy nie wyszła poza ramy dyplomatyczne. 7 czerwca 1939 roku Łotwa zawarła z Niemcami traktat o nieagresji „Ribbentrop-Munters”. 21 września, jeszcze w czasie trwania polskiej wojny obronnej, w rozpaczliwej próbie ratowania łotewskiej neutralności, Ryga zerwała stosunki dyplomatyczne z Polską. Kres niezależności państwa łotewskiego położył niemiecko-rosyjski pakt Ribbentrop-Mołotow, w efekcie którego w 1940 roku na Łotwę wkroczyła Armia Czerwona. Sfałszowane wybory władzę oddały w ręce komunistów, a Łotwa została wcielona do ZSRR jako kolejna republika związkowa. Wkrótce rozpoczęły się prześladowania i wywózki miejscowej ludności. Deportację dotknęły około 17,5 tys. mieszkańców Łotwy. W syberyjskim łagrze zginął prezydent Ulmanis i znaczna część łotewskich elit. Łotewska armia została włączona w skład Armii Czerwonej, nacjonalizacja objęła banki i przemysł, chłopom odbierano ziemię. Czerwony terror zataczał coraz szersze kręgi. 22 czerwca 1941 roku hitlerowskie Niemcy uderzyły na Związek Radziecki. Po dwóch tygodniach walk cała Łotwa znalazła się w niemieckich rękach. Gdy Wehrmacht zbliżał się do Rygi NKWD w pośpiechu dokonywało masakry więźniów politycznych.

Armia niemiecka wkracza do Rygi w 1941 roku. Źródło: Bundesarchiv, Bild 183-L19397 / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 DE, Wikimedia Commons

Kolaboracja i zbrodnie

Po roku stalinowskiego terroru wielu mieszkańców Łotwy Niemców powitało jako wyzwolicieli. Generalnym dyrektorem, współpracującego z Niemcami, samorządu łotewskiego w Komisariacie Rzeszy „Ostland”, został łotewski generał Oskars Dankers. Najważniejszym i jednocześnie najkrwawszym kolaborantem łotewskim okazał się z kolei Viktors Arājs. Ten policjant, syn bałtyckiej Niemki, w 1941 roku stworzył pod swoją komendą formację zbrojną kolaborującą z Niemcami. Jej szeregi zasilili członkowie faszystowskiej organizacji Pērkonkrusts. Już w lipcu 1941 roku Komando Arājs’a spaliło żywcem w synagodze w Rydze około 500 Żydów. Do największej zbrodni łotewskich kolaborantów doszło w listopadzie i grudniu 1941 roku. Ludzie Arājs’a, razem z niemieckim Einsatzgruppen A, wymordowali wtedy w lesie Rumbula koło Rygi ponad 25 tys. Żydów. Nim końca dobiegł rok 1941, Niemcy we współpracy z łotewskimi kolaborantami, zamordowali w sumie prawie 70 tys. żydowskich mieszkańców Łotwy.

Członkowie łotewskiej policji pomocniczej zbierają grupę Żydów, Lipawa , lipiec 1941 roku. Źródło: Bundesarchiv, Bild 183-B11441 / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 DE, via Wikimedia Commons

Legion Łotewski SS

Od 1942 roku na okupowanym łotewskim terytorium niemiecka administracja rozpoczęła mobilizację żołnierzy do jednostek Waffen SS. W teorii służba w Łotewskim Legionie SS była dobrowolna, w praktyce formacja bardzo szybko stała się oddziałem przymusowym. Mimo siłowego zaciągu, wielu Łotyszy dołączało do Legionu SS na ochotnika ze względu na niechęć do Związku Radzieckiego. Zjawisko to nasiliło się wraz ze zbliżaniem się do terytorium Łotwy Armii Czerwonej. W 1944 roku, w coraz bardziej skomplikowanej sytuacji Frontu Wschodniego, walkę o niepodległą Łotwę, podjęła grupa gen. Jānisa Kurelis’a. Aktywna agitacja niepodległościowa doprowadziła do likwidacji grupy przez Niemców oraz egzekucji wielu łotewskich oficerów już w listopadzie 1944 roku. W październiku 1944 roku do Rygi wkroczyła Armia Czerwona. Wraz z Niemcami z łotewskich obszarów ewakuowało się wtedy na zachód około 140 tys. Łotyszy.

Legion Łotewski SS na defiladzie, listopad 1943 roku. Źródło: Bundesarchiv, Bild 183-J16133 / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 DE, Wikimedia Commons

Ofiary i kaci

Powrót na Łotwę sowieckiej władzy wiązał się ze wznowieniem komunistycznego terroru. Represję objęły niemal wszystkie grupy łotewskiego społeczeństwa. W więzieniach lądowali prawdziwi i rzekomi kolaboranci, a młodzi mężczyźni przymusowo wcielani byli do Armii Czerwonej. Jeszcze w marcu 1949 roku Rosjanie deportowali na Wschód około 42 tys. mieszkańców Łotwy. Wielu zagrożonych aresztowaniem schronienia próbowało szukać w lasach. Tak powstały grupy tzw. Leśnych Braci. Wielu rzeczywistych łotewskich kolaborantów i zbrodniarzy uniknęło odpowiedzialności. Jeden z katów łotewskich Żydów – Viktors Arājs – uciekł do Niemiec, gdzie za swoje zbrodnie skazany został dopiero w 1979 roku. Z listy zbrodniczych organizacji wykluczone zostały łotewskie oddziały Waffen SS. 1 września 1950 roku Komisja Stanów Zjednoczonych do spraw Osób Przesiedlonych uznała je za jednostki oddzielne i różne od niemieckich jednostek SS w kategorii celów, ideologii, działań i struktur organizacyjnych.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Dybaś Bogusław, Inflanty, Kurlandia, Semigalia, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 52-57.

Snyder Timothy, Skrwawione Ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Znak Horyzont, Kraków 2018.

Uzule-Fons Sandra, Znikające plemiona, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 34-37.

Wilczewski Dominik, Burzliwe stulecie Bałtów, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 100-108.

Łotwa. Historia, encyklopedia.pwn.pl

Tytułowa grafika: Voldemārs Skuistlauks dekoruje Jānisa Ozolsz’a z 15. Dywizji Grenadierów SS (1. łotewska) Krzyżem Żelaznym. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe