Kijów to stolica historycznej Rusi oraz dzisiejszej Ukrainy. Na przestrzeni wieków miasto stało się miejscem symbolicznym, a nawet legendarnym. Każde wschodnioeuropejskie mocarstwo dążyło do jego zdobycia. Każde z nich pozostawiło też ślady w jego historii. Dziś świadczą o nich kijowskie pomniki, które uważnego wędrowca poprowadzą dziejowym szlakiem od legendarnych początków Rusi po tragiczny okres stalinowskiego terroru.
1. Pomnik legendarnych założycieli Kijowa – Kija, Szczeka, Chorywa i ich siostry Łybedzi
Kij to legendarny założyciel Kijowa. Był przywódcą jednego z rodów Polan wschodnich. Nim osiedlił się nad Dnieprem wojował w zbrojnych drużynach cesarzy Bizancjum. Miasto założył wraz ze swymi braćmi Szczekiem i Chorywem. Towarzyszyła im również siostra Łybedź. Jako pierwszy o Kiju wspomniał mnich Nestor w staroruskiej „Powieści minionych lat” z XII wieku. Pomnik legendarnych założycieli Kijowa znajduje się na Majdanie czyli kijowskim Placu Niepodległości.
2. Pomnik księżnej Olgi
Księżna Olga rządziła Rusią Kijowską w X wieku. Władzę objęła po śmierci swego męża Igora – syna legendarnego Ruryka, który około 945 roku legł w boju ze słowiańskim plemieniem Drewlan. Olga rządziła Rusią żelazną ręką. Szybko dokonała tego, co przerosło jej męża Igora. Najechała ziemie Drewlan, zniszczyła ich grodzisko w Iskorosteńu i wymordowała jego ludność. Nie darowała też wodzowi Drewlan – księciu Małowi, który odważył się zaproponować jej małżeństwo. Księżna Olga prowadziła ambitną politykę wewnętrzną i zewnętrzną. Wprowadziła podatki, zreformowała prawo, utrzymywała kontakty z Zachodem i Wschodem. W 957 roku Olga przyjęła chrzest w Konstantynopolu i przyjęła imię Helena. W ten sposób rozpoczęła proces chrystianizacji Rusi. Zmarła w 969 roku w Kijowie. Na Rusi bardzo szybko zaczął się kult wojowniczej księżnej, a Cerkiew prawosławna zaliczyła ją w poczet świętych. Pomnik księżnej stanął na początku XX wieku obok Monasteru św. Michała Archanioła o Złotych Kopułach w Kijowie. Po lewej stronie księżnej znalazła się figura świętego Andrzeja – patrona Rusi, po prawej postaci świętego Cyryla i Metodego – apostołów Słowiańszczyzny. Pomnik księżnej i świętych został zniszczony przez bolszewików. Na cokół powrócił dopiero w 1996 roku.
3. Pomnik Włodzimierza Wielkiego
Włodzimierz był synem księcia Rusi Kijowskiej Światosława i wnukiem księżnej Olgi. Urodził się około 958 roku. Nim dotarł na wielkoksiążęcy tron w Kijowie musiał w krwawych bojach pokonać swych braci. Później szczęśliwie wojował z zewnętrznymi wrogami Rusi. Gromił Jaćwingów, Wiatyczów, Radymiczów i Bułgarów nadwołżańskich. Przyłączył do swego państwa polskie Grody Czerwieńskie. W 988 roku przyjął chrzest i poślubił Annę – siostrę cesarza Bizancjum, Bazylego II. Wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową, kontynuując proces chrystianizacji Rusi rozpoczęty przez jego babkę Olgę. Ostatnie lata życia wypełniły mu konflikty z jego licznymi synami. Zmarł w 1015 roku. W XII wieku Cerkiew prawosławna zaliczyła go w poczet świętych. Jego pomnik stoi na zboczach Wzgórza Włodzimierza. Z wysokiego cokołu książę unosi krzyż i spogląda w kierunku Dniepru. Pod pomnik Włodzimierza Wielkiego dotrzeć można monumentalnymi schodami prawa magdeburskiego, które prowadzą od kolumny prawa magdeburskiego – najstarszego pomnika w Kijowie.
4. Pomnik Jarosława Mądrego
Jarosław Mądry urodził się w 978 roku. Był synem księcia Włodzimierza Wielkiego. O władzę nad Rusią walczył z ojcem, a potem braćmi. W 1018 roku musiał umykać do Nowogrodu Wielkiego przed wojskami Bolesława Chrobrego i jego brata Świętopełka. Kijowski tron odzyskał jeszcze w tym samym roku. W kolejnych latach doprowadził Ruś Kijowską do szczytowej potęgi. Prowadził wyprawy wojenne na Bizancjum. Walczył z plemionami Jaćwingów i Litwinów. W sojuszu z niemieckim cesarzem Konradem II doprowadził do upadku polskiego króla Mieszka II w 1031 roku. Odzyskał wtedy dla Rusi Grody Czerwieńskie. W kolejnych latach wspomagał Kazimierza Odnowiciela w zaprowadzaniu spokoju w ogarniętej chaosem Polsce oraz walkach polskiego księcia z Masławem na Mazowszu. Jarosław Mądry rozbudował swą stolicę w Kijowie na wzór Konstantynopola. Ufundował m.in. archikatedrę Mądrości Bożej i Złotą Bramę. Kontynuował chrystianizację państwa. Zmarł w 1054 roku. Datę jego śmierci przyjmuje się za początek rozbicia dzielnicowego Rusi Kijowskiej. Pomnik księcia Jarosława znajduje się przed ufundowaną przez niego Złotą Bramą – ostatnią kijowską pamiątką potężnej Rusi Kijowskiej.
5. Pomnik Bohdana Chmielnickiego
Kres rozbitej Rusi Kijowskiej oraz świetności samego Kijowa przyniósł rok 1240. Miasto zdobyli wtedy Tatarzy Batu-chana. Wspaniała stolica Rusi obróciła się w zgliszcza, a jej mieszkańcy zostali wymordowani. Tatarzy zostali wyparci z Kijowa dopiero w 1363 roku przez Litwinów po krwawej bitwie nad Sinymi Wodami. W 1386 roku po unii w Krewie Kijów wraz z całą Litwą wszedł w skład wielkiego państwa polsko-litewskiego rządzonego z Krakowa. W 1569 roku na mocy unii lubelskiej został wcielony przez Zygmunta Augusta bezpośrednio do Królestwa Polskiego. Rozpoczynała się era Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W 1595 roku w Czehryniu koło Kijowa urodził się Bohdan Chmielnicki. Pełnił urzędy i służył w wojsku Rzeczpospolitej. W 1620 roku, po klęsce wojsk polskich pod Cecorą, na ponad dwa lata dostał się do tureckiej niewoli. Po odzyskaniu wolności związał się z Kozakami rejestrowymi, a w 1637 roku wszedł do kozackiej starszyzny, uzyskując urząd pisarza wojska zaporoskiego. Uczestniczył w przygotowaniach króla Władysława IV do wojny z Turcją. W 1647 roku zatarg z podstarościm czehryńskim o majątek i kobietę oraz poczucie krzywdy doznanej przed sądami Rzeczpospolitej pchnęły Chmielnickiego do ucieczki na Sicz. Załamanie się królewskich planów wojny tureckiej wywołało wrzenie wśród Kozaków. Wykorzystał to Chmielnicki, który stanął na czele powstania kozackiego przeciwko Rzeczpospolitej. Zapewniwszy sobie posiłki tatarskie, Chmielnicki ogłoszony przez Kozaków hetmanem zaporoskim, w 1648 roku rozgromił polskie wojska pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami. Oblegał też Lwów i Zamość. Mimo ustępstw Rzeczpospolitej i nowego króla Jana Kazimierza kontynuował powstanie dążąc do całkowitego uniezależnienia Ukrainy. W 1649 roku obległ Zbaraż i osaczył pod Zborowem idące z odsieczą twierdzy wojsko królewskie. Opuszczony przez Tatarów zgodził się na podpisanie umowy zborowskiej, która zapewniła 40-tysięczny rejestr wojska zaporoskiego. W 1651 roku został pobity przez wojska polskie w wielkiej bitwie pod Beresteczkiem. Nawet wtedy nie zaprzestał jednak walk. W 1650 roku próbował wciągnąć do wojny Turcję, a w 1654 roku w Perejsławiu oddał Ukrainę pod protektorat cara, ściągając na Rzeczpospolitą wojska rosyjskie. W czasie potopu szwedzkiego planował wraz ze szwedzkim najeźdźcą rozbiór Rzeczpospolitej. Zmarł w 1657 roku. Dla Ukraińców stał się bohaterem walk o niezależną Ukrainę, dla Polaków największym buntownikiem w historii, od którego zaczął się upadek Rzeczpospolitej. Pomnik Bohdana Chmielnickiego stanął w 1888 roku, z okazji obchodów 900-lecia chrztu Rusi, na Placu Sofijskim w Kijowie, w sąsiedztwie Soboru Mądrości Bożej.
6. Pomnik Ofiar Wielkiego Głodu
W obliczu końca I wojny światowej i upadku caratu Ukraińcy podjęli próby wybicia się na niepodległość i budowy własnego państwa. Rodzącą się ukraińską państwowość bardzo szybko zniszczyli bolszewicy. Większość Ukrainy stało się częścią Związku Sowieckiego, a czerwony terror wkrótce swe najkrwawsze żniwo miał zebrać właśnie nad Dnieprem. Wielki Głód wybuchł na ziemiach Ukrainy w latach 1932-33. Był wynikiem zbrodniczej polityki Związku Radzieckiego, z Józefem Stalinem na czele, prowadzącej do przymusowej kolektywizacji rolnictwa i bezwzględnie narzuconych chłopom, nieodpłatnych kontyngentów dostaw produktów rolnych. Tylko w latach 1932-33 na samej Ukrainie z głodu umarło ponad 3 miliony osób, także kilkadziesiąt tysięcy Polaków. Jednocześnie tysiące Ukraińców w bydlęcych wagonach trafiło do syberyjskich łagrów. Na głodującej Ukrainie za zerwanie z kołchozowego pola choćby kilku kłosów zboża groziła śmierć. Głodującym chłopom zakazano też opuszczania wsi i migracji do miast lub na inne tereny. Ludzie umierali tysiącami… pustoszały wsie, nie było komu grzebać zmarłych, na ulicach miast leżały ludzkie ciała, zdarzały się akty kanibalizmu. Pomnik ofiar Wielkiego Głodu w Kijowie położony jest w Parku Wiecznej Chwały. Pomnik i cały kompleks odsłonięto w 2009 roku. Wejście do niego otwiera brama z dwoma klęczącymi aniołami. Dalej na niewielkim placyku otoczonym kamiennymi żarnami stoi brązowa rzeźba kilkuletniej, wygłodzonej dziewczynki ściskającej w dłoniach kilka kłosów zbóż. Kilkadziesiąt metrów za pomnikiem znajduje się Wieża Pamięci.
7. Pomnik Forsowanie Dniepru
W 1941 roku rozpoczęła się operacja Barbarossa. Niemcy zaatakowały Związek Radziecki, w krótkim czasie zajmując dawne polskie Kresy, ziemie litewskie, łotewskie, białoruskie, a także ukraińskie. To na tych terenach skumulowały się największe zbrodnie niemieckie i rosyjskie, których ofiarami padły miliony Polaków, Żydów, Ukraińców, Białorusinów, Litwinów i Łotyszy. Po niemieckich klęskach pod Stalingradem i Kurskiem w 1943 roku nastąpił powolny marsz Armii Czerwonej na Zachód. Jesienią 1943 roku Rosjanie dotarli na linię Dniepru. Walki, które toczyły się przez kolejne miesiące u brzegów tej wielkiej ukraińskiej rzeki stały się jedną największych operacji militarnych II wojny światowej. To właśnie w jej ramach trwały niemiecko-radzieckie zmagania o Kijów w listopadzie i grudniu 1943 roku. Radziecka ofensywa na Kijów, a potem obrona przed niemieckim kontrnatarciem pochłonęły kilkadziesiąt tysięcy ofiar. Pomnik Forsowanie Dniepru znajduje się na terenie ukraińskiego Muzeum II Wojny Światowej, dawnego Muzeum Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Jest częścią kompleksu ogromnych, socrealistycznych pomników pokazujących sowieckie społeczeństwo – żołnierzy, partyzantów i cywilów – w zmaganiach z niemieckim najeźdźcą.
8. Pomnik Przyjaźni Narodów
W 1945 roku Armia Czerwona dotarła do Berlina. Wojna w Europie dobiegła końca. Ogromny udział w wysiłku zbrojnym ZSRR na froncie wschodnim mieli Ukraińcy. W 1943 roku stanowili prawie 12% żołnierzy Armii Czerwonej. Po zakończeniu II wojny światowej Ukraina ponownie stała się częścią Związku Radzieckiego. Czasy stalinowskiego terroru wróciły. Nie próżnowała też komunistyczna propaganda. W 1982 roku, w 60 rocznicę powstania ZSRR w Kijowie odsłonięty został Pomnik Przyjaźni Narodów. Miał symbolizować przyjaźń Ukraińców i Rosjan. Składał się z kilku elementów: stalowej tęczy, posągów dwóch robotników – Ukraińca i Rosjanina oraz rzeźby upamiętniającej zawarcie umowy w Perejasławiu. To właśnie na mocy tego układu w 1654 roku Bohdan Chmielnicki oddał Ukrainę pod władzę cara rosyjskiego.
9. Pomnik Matki Ojczyzny
Majestat kijowskiej Ławry Peczerskiej raził komunistów od zawsze. W 1978 roku ruszyła wielka komunistyczna inwestycja, która miała raz na zawszę przyćmić wspaniały prawosławny kompleks klasztorny. Tak komuniści rozpoczęli budowę Matki Ojczyzny. Ogromny pomnik odsłonięto 9 maja 1981 roku, w Dzień Zwycięstwa, w obecności przywódcy ZSRR, Leonida Breżniewa. Statuę Matki Ojczyzny wykonano ze stali nierdzewnej. Jej wysokość wyniosi 62 m, natomiast wraz z postumentem całość osiąga 102 m. Masa rzeźby to 560 ton. Matka Ojczyzna znajduje się w pozycji stojącej, z uniesionymi do góry rękoma, w których dzierży miecz i tarcze z godłem ZSRR. Mimo upadku Związku Radzieckiego w 1991 roku ogromna statua nadal stoi na naddnieprzańskich zboczach. Obecnie stanowi część ukraińskiego Muzeum II Wojny Światowej i jedną z najpopularniejszych atrakcji turystycznych Kijowa. I nie zanosi się na to aby miało się to zmienić. Dla dziejowej sprawiedliwości przycięto jedynie miecz Matki Ojczyzny, tak aby nie sięgał ponad najwyższy krzyż na Ławrze Peczerskiej.
10. Kolumna ze słowiańskim bóstwem Berehynią
Kolumna ze słowiańskim bóstwem Berehynią znajduje się na kijowskim Placu Niepodległości – Majdanie Niezależności. Brehynia ma symbolizować niezależność Ukrainy. Wysoka kolumna jest centralnym punktem Majdanu. U progu XXI wieku to właśnie w jej cieniu rozegrały się przełomowe wydarzenia dla historii Ukrainy. Na przełomie 2004 i 2005 roku na kijowskim Majdanie miały miejsce wielkie protesty nazwane „pomarańczową rewolucją”, spowodowane sfałszowaniem wyborów prezydenckich. Ukraińcy jasno opowiedzieli się wtedy za prozachodnim kursem dla Ukrainy. Kolejny raz na Majdan Ukraińcy ruszyli w 2013 roku. Protesty rozpoczęły się 21 listopada ze względu na niepodpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską przez prezydenta Wiktora Janukowycza. Tym razem wydarzenia na Majdanie miały krwawy przebieg. Protestujących brutalnie spacyfikować próbowały jednostki milicyjnego Berkutu, padły strzały, byli ranni i zabici. Zgromadzeni na Majdanie byli jednak nieustępliwi. Janukowycz musiał ustąpić. Na zmiany zachodzące na Ukrainie bardzo szybko zareagowała Rosja. W 2014 roku Moskwa zaanektowała Krym. W tym samym roku rosyjskie wojska rozpoczęły operację w Donbasie. Wybuchła rosyjsko-ukraińska wojna. Powstały, wspierane przez Rosję, samozwańcze republiki w Doniecku i Ługańsku. Konflikt na wschodnich kresach Ukrainy trwa do dziś.
Piotr Worwa
Bibliografia:
Jakowenko Natalia, Historia Ukrainy do 1795 roku, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
Kędziora Zofia, Była bezlitosnym wikingiem. Została świętą, misyjne.pl, 04.01.2019 r.
Chmielnicki Bohdan Zenobi, encyklopedia.pwn.pl
Rurykowicze, „Dynastie Europy”, Biblioteka Gazety Wyborczej, 2011.
Tytułowa grafika: Złote kopuły Ławry Peczerskiej w Kijowie. Wszystkie zdjęcia użyte w tekście pochodzą z mojego wyjazdu do Kijowa w 2017 roku.
