Od Szczecina nad Bałtykiem po Triest nad Adriatykiem, w poprzek kontynentu zapadła żelazna kurtyna. Za tą linią leżą wszystkie stolice starodawnych państw Europy Środkowej i Wschodniej. Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia, wszystkie te miasta i wszyscy ich mieszkańcy leżą w czymś, co trzeba nazwać strefą sowiecką, są one wszystkie poddane, w takiej czy innej formie, wpływowi sowieckiemu, ale także – w wysokiej i rosnącej mierze – kontroli ze strony Moskwy.
Gdy 5 marca 1946 roku w amerykańskim Westminster College w Fulton, w stanie Missouri, były premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill wygłosił to przemówienie, nikt nie zdawał sobie sprawy z tego, że „żelazna kurtyna” już wkrótce z metafory sytuacji w powojennej Europie przekształci się w realną barierą. Piętnaście lat później, w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku w Berlinie rozpoczęła się budowa muru berlińskiego.
Za żelazną kurtyną
Po kapitulacji nazistowskich Niemiec i zakończeniu II wojny światowej, na mocy postanowień konferencji w Jałcie i Poczdamie, cała Europa Środkowo-Wschodnia znalazła się w radzieckiej strefie wpływów. Wszędzie gdzie dotarła Armia Czerwona, w cieniu jej bagnetów, niebawem ulokowały się zależne od Moskwy komunistyczne władze. Wszelki opór był bezwzględnie dławiony. Komuniści z całą brutalnością zwalczali opozycję i Kościół, przeprowadzili kolektywizację rolnictwa, upaństwowili przemysł, wywłaszczyli dawne elity i arystokrację. Na wschodzie Europy zapadł mrok komunizmu. Nic dziwnego, że wielu zapragnęło się z niego wyrwać…
Amerykański samolot transportowy Douglas C-54 Skymaster ląduje na lotnisku Tempelhof podczas blokady Berlina. Źródło: Henry Ries / USAF, Wikimedia Commons
Podzielony świat
Po 1945 roku Niemcy pokonane przez Aliantów zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne – amerykańską, brytyjską, francuską i radziecką. Bardzo szybko zgodne współdziałanie dawnych Aliantów ustąpiło miejsca wzajemnej wrogości. Rozpoczynała się Zimna Wojna, a świat podzielił się na dwa zwalczające się obozy. Historia ponownie przyśpieszyła. 12 marca 1947 prezydent Harry Truman ogłosił przed amerykańskim Kongresem nową doktrynę, w myśl której wszędzie tam, gdzie wolne narody spotkają się z agresją sił komunistycznych, Stany Zjednoczone będą gotowe udzielić im militarnej i finansowej pomocy. Później przyszedł czas na Plan Marshalla, utworzenie RFN i NRD, powołanie NATO i Układu Warszawskiego, wojnę w Korei…
Budowa muru berlińskiego w asyście żołnierzy, 1961 rok. Źródło: Bundesarchiv, Bild 173-1321 / Helmut J. Wolf / CC-BY-SA 3.0 [CC BY-SA 3.0 de], Wikimedia Commons
Blokada Berlina
Tak jak Niemcy, podzielony został również Berlin. Mimo, że miasto leżało w radzieckiej strefie okupacyjnej to jego zachodnia część pozostawała w rękach Aliantów zachodnich. To właśnie podzielone miasto stało się jednym z pierwszych powodów zaostrzenia się Zimnej Wojny. W czerwcu 1948 roku ZSRR zarządziło blokadę Berlina Zachodniego. Komuniści sądzili, że głodem i chłodem wymuszą posłuszeństwo na zachodniej części miasta. Jakże się pomylili… Przez kolejne 11 miesięcy Amerykanie i Brytyjczycy dostarczali do zablokowanej części Berlina setki tysięcy ton żywności, leków i węgla. Ta ogromna operacja logistyczna zaszokowała samego Stalina. W maju 1949 roku Sowieci odstąpili od blokady miasta. Przez kolejną dekadę Berlin miał pozostać miejscem najłatwiejszej ucieczki z komunistycznego świata. Według oficjalnych szacunków od 1949 roku do 1961 roku z Niemieckiej Republiki Demokratyczne (NRD) przez Berlin Zachodni uciekło do Republiki Federalnej Niemiec (RFN) około 1,6 mln ludzi.
Starsza kobieta przy murze berlińskim machająca do znajomego w sektorze wschodnim, 1961 rok. Źródło: Dan Budnik, Wikimedia Commons
Mur berliński
Decyzja o budowie muru oddzielającego Berlin Wschodni od Berlina Zachodniego zapadła w 1961 roku. W nocy z 12 na 13 sierpnia, na rozkaz przewodniczącego rady państwa NRD – Waltera Ulbrichta, rozpoczęła się operacja „Róża”. NRD-owskie służby zablokowały całą berlińską granicę. Na długości ponad 150 km ruszyła budowa umocnień i muru. W poprzek przecięta została prawie setka ulic łączących obie części miasta. Podział nie ominął też granicznych budynków. Wiele domów zostało wyburzonych, w powietrze wysadzony został ewangelicki Kościół Pojednania. Niedzielny poranek, 13 sierpnia 1961 roku, był dla mieszkańców wschodniego Berlina szokiem. Setki z nich podjęły ostatnie, desperackie próby ucieczki na Zachód skacząc z okien budynków lub forsując umocnienia samochodami. W ciągu pierwszych tygodni budowy muru ucieczka do Berlina Zachodniego udała się prawie 500 osobom.
Ronald Reagan w Berlinie 12 czerwca 1987 roku. W tle Brama Brandenburska. To wtedy padły słynne słowa amerykańskiego prezydenta: „Zburz pan ten mur, panie Gorbaczow!”. Źródło: Wikimedia Commons
Do czerwca 1962 roku gotowe były dwie linie umocnień granicznych. Mur berliński był systematycznie rozbudowywany. Po 1965 roku zewnętrzną barierę stanowiły wpasowane w stalowe filary płyty z nałożonymi na górną krawędź betonowymi rurami, tak aby uciekinierzy nie mieli się czego chwycić. Dekadę później mur podwyższono do wysokości około 3,6 m. Odtąd tworzyły go potężne betonowe segmenty. Ponadto wzdłuż granicy wzniesiono 302 wieże wartownicze z ruchomymi reflektorami, setki latarni, umocniony rów oraz ścieżkę dla patrolujących teren psów. Muru strzegło 11,5 tys. żołnierzy i strażników. Przejście na drugą stronę miasta możliwe było w 13 wyznaczonych i kontrolowanych przez służby NRD przejściach granicznych. Korzystać z nich mogły jedynie osoby posiadające specjalne pozwolenia. Najsłynniejszym przejściem granicznym Berlina stało się Checkpoint Charlie – przejście graniczne dla cudzoziemców i dyplomatów.
Mieszkańcy Berlina Zachodniego przy murze berlińskim w pobliżu Reichstagu, 1989 rok. Źródło: Superikonoskop [CC BY-SA 3.0], Wikimedia Commons
Ofiary i upadek muru
Do 1989 roku na granicy muru berlińskiego śmierć poniosło 136 osób, w tym 2 Polaków. Pierwszą ofiarą muru była 59 letnia kobieta, która wyskoczyła z okna 22 sierpnia 1959 roku, ostatnią – 21 letni chłopak, zastrzelony 5 lutego 1989 roku. Kres muru berlińskiego nadszedł niespodziewanie 9 listopada 1989 roku. Omyłkowa wypowiedź rzecznika Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec o otwarciu granic wyprowadziła na ulicę tysiące mieszkańców Berlina. Wkrótce pod naporem tłumów otwarte zostały szlabany na wszystkich berlińskich przejściach granicznych, a mieszkańcy przystąpili do spontanicznej rozbiórki muru, który dzielił ich miasto przez 28 lat, 2 miesiące i 27 dni.
Mieszkańcy Berlina na murze berlińskim, 10 listopada 1989 roku. Źródło: Lear 21 at English Wikipedia [CC BY-SA 3.0], Wikimedia Commons
Pozostałości muru
W Berlinie do dziś pozostały już tylko nieliczne fragmenty muru berlińskiego. Stanowią miejsca pamięci o ofiarach reżimu komunistycznego, a także atrakcję turystyczną. Najbardziej popularną i najdłuższą pozostałością muru jest Galeria East Side w okolicy berlińskiego Dworca Wschodniego (Ostbahnhof). Na ponad kilometrowym odcinku muru, wzdłuż brzegów rzeki Szprewy, znajduje się 106 malowideł, wykonanych przez artystów z całego świata. Najsłynniejsza z grafik prezentuje „braterski pocałunek” (Bruderkuss) przywódców ZSRR i NRD, Leonida Breżniewa i Ericha Honeckera. Inne, mniejsze fragmenty muru znaleźć można na Placu Poczdamskim, w rejonie miejsca pamięci i muzeum Topografia Terroru oraz przy dawnym przejściu granicznym Checkpoint Charlie, gdzie znajduje się też panorama muru z lat 80 oraz muzeum muru berlińskiego.
Na terenie muzeum „Topografia Terroru“, obok budowli Gropiusa i niedaleko Placu Poczdamskiego od 1933 do 1945 roku znajdowały najważniejsze siedziby nazistowskiego terroru: biuro Tajnej Policji Państwowej z własnym „aresztem domowym“, dowództwo SS Rzeszy, Służba Bezpieczeństwa (SD) SS, a podczas II wojny światowej także Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy. Na terenie muzeum znajduje się znaczny odcinek muru berlińskiego. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2019 roku.
W pozostałościach fundamentów i piwnic na terenie kompleksu Topografia Terroru, wzdłuż ulicy Niederkirchnerstrasse, pokazywane są zmienne ekspozycje czasowe, przeważnie w języku niemieckim i angielskim. Od 26 lipca do 13 października 2019 roku prezentowana była tam wystawa „Warsaw Rising 1944/ Der Warschauer Aufstand 1944” przygotowana przez Muzeum Powstania Warszawskiego. Wystawa prezentowała tragiczne losy Polski i Warszawy w czasie II wojny światowej oraz bestialstwo okupantów ziem polskich: Niemców i Rosjan. Patronat nad wystawą objęli prezydenci Polski i Niemiec. Pierwszą edycję wystawy w 2014 roku obejrzało blisko 300 tys. osób. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2019 roku.
Checkpoint Charlie – jedno z najbardziej znanych przejść granicznych między NRD a Berlinem Zachodnim, leżące w samym sercu Berlina, na skrzyżowaniu ulic Friedrichstraße z Zimmerstraße. Zlikwidowane 22 czerwca 1990 roku. Armia Stanów Zjednoczonych oficjalnie opuściła „Checkpoint Charlie” dopiero w 1991 roku. Dziś w miejscu przejścia znajduje się Muzeum Muru Berlińskiego oraz symboliczny punkt kontroli granicznej, będący atrakcją turystyczną. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2019 roku.
Fragment muru berlińskiego na Placu Poczdamskim. Plac Poczdamski to jeden z największych i najruchliwszych placów w centralnym Berlinie. Mur berliński dzielił go na połowę. Fot. Bartosz Miśkowiec. Zdjęcie z mojego wyjazdu w 2019 roku.
Galeria East Side w okolicy berlińskiego Dworca Wschodniego (Ostbahnhof) to najdłuższa pozostałość muru berlińskiego. Na ponadkilometrowym odcinku muru, wzdłuż brzegów rzeki Szprewy, znajduje się 106 malowideł, wykonanych przez artystów z całego świata. Fot. Bartosz Miśkowiec. Zdjęcie z mojego wyjazdu w 2019 roku.
CV muru berlińskiego. Jedno z malowideł Galerii East Side. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2019 roku.
Najsłynniejsza z grafik Galerii East Side prezentująca „braterski pocałunek” (Bruderkuss) przywódców ZSRR i NRD, Leonida Breżniewa i Ericha Honeckera. Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2019 roku.
Piotr Worwa
Bibliografia:
Mur berliński, dzieje.pl, 07.11.2019 r.
Przemówienie Winstona Churchilla w Fulton, Polskie Radio, polskieradio.pl, 05.03.2019 r.
Sowiecka blokada Berlina, Polskie Radio, polskieradio.pl, 12.05.2019 r.
Upadek muru berlińskiego, symbolu zimnej wojny, Polskie Radio, polskieradio.pl, 12.08.2018 r.
Tytułowa grafika: Galeria East Side w okolicy berlińskiego Dworca Wschodniego (Ostbahnhof). Zdjęcie mojego autorstwa z wyjazdu w 2019 roku.
