W 1917 roku w Rosji wybuchła rewolucja październikowa. Dawne imperium carów pogrążyło się w chaosie. Nastał czas czerwonego terroru, a bolszewickie hordy wyruszyły na Zachód by rozpalić w Europie ogień światowej rewolucji. Na ich drodze stanęły odradzające się państwa Europy Środkowo-Wschodniej. Od mroźnych pustkowi Finlandii po wybrzeża Morza Czarnego walkę podjęli żołnierze narodowych armii. W śmiertelny bój poprowadzili ich wybitni wodzowie, którzy już wkrótce stać mieli się… Pogromcami Bolszewików!
1. Józef Piłsudski
Urodził się 5 grudnia 1867 roku w Zułowie na Wileńszczyźnie. Pochodził z rodziny szlacheckiej. W 1887 roku został wplątany w spisek na życie cara Aleksandra III i zesłany na Syberię. Po powrocie do Wilna związał się z Polską Partią Socjalistyczną. Szybko stał się jednym z najważniejszych działaczy ruchu socjalistycznego i niepodległościowego w Polsce. Według jego koncepcji droga do niepodległej Polski wiodła przez sojusz z państwami centralnymi (Niemcy i Austro-Węgry), a jej fundamentem miały stać się zbrojne oddziały polskie. Brał udział w formowaniu w Galicji Związku Walki Czynnej oraz Związków Strzeleckich. Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku, na czele pierwszej kompanii kadrowej, wkroczył na tereny zaboru rosyjskiego i podjął nieudaną próbę wywołania tam powstania. Objął dowództwo nad Legionami Polskimi. W październiku 1914 roku powołał tajną Polską Organizację Wojskową, która miała prowadzić dywersję na rosyjskich tyłach. W 1917 roku po kryzysie przysięgowym aresztowany i osadzony przez Niemców w twierdzy magdeburskiej. 10 listopada 1918 roku, po uwolnieniu z więzienia, dotarł do Warszawy i przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej. Naczelnik Państwa i Wódz Armii Polskiej. Dwukrotny polski premier oraz Marszałek Polski. W polityce zagranicznej dążył do realizacji koncepcji federacyjnej – powstanie na wschodzie pasa państw narodowych oddzielających Polskę od Rosji. Głównodowodzący wojsk polskich w czasie całej wojny polsko-bolszewickiej. Twórca sojuszu z oddziałami ukraińskimi atamana Petlury. Pomysłodawca ofensywy kijowskiej oraz kontruderzenia znad Wieprza, które doprowadziło do zwycięstwa wojsk polskich w bitwie warszawskiej. Dowodzona osobiście przez Józefa Piłsudskiego Grupa Uderzeniowa 16 sierpnia 1920 roku wyszła na tyły Armii Czerwonej i zaatakowała jej odsłonięte skrzydło. Atak znad Wieprza zadał siłom bolszewickim decydujący cios i zatrzymał czerwony marsz na Zachód. W 1926 roku dokonał zbrojnego zamachu stanu w Polsce. Wspierał ruch prometejski, zrzeszający przedstawicieli narodów zniewolonych przez bolszewików i dążący do rozsadzenia ZSRR na niepodległe państwa narodowe. Pełnił najwyższą władzę wojskową i polityczną w Polsce aż do swojej śmierci w 1935 roku. Fot. K. Pęcherski (based on note on photo), Wikimedia Commons
2. Carl Gustaf Mannerheim
Urodził się 4 czerwca 1867 roku. Pochodził z arystokratycznej rodziny. Wstąpił do carskiej armii. Brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej. Potem trafił na ziemie polskie, gdzie dowodził pułkiem ułanów stacjonującym w Mińsku Mazowieckim, a potem w Warszawie. Walczył w I wojnie światowej. Jego karierę wojskową przerwała rewolucja październikowa. W grudniu 1917 roku powrócił do Finlandii. Fiński senat powierzył mu zadanie sformowania armii fińskiej i przywrócenia porządku w kraju. Po odzyskaniu przez Finlandię niepodległości został naczelnym dowódcą wojsk fińskich. W 1918 roku, jego tzw. Biała Armia, wsparta przez oddziały niemieckie, pokonała oddziały Czerwonej Gwardii dążącej do stworzenia komunistycznej Finlandii. Regent Królestwa Finlandii do 1919 roku. W dwudziestoleciu międzywojennym pełnił funkcję przewodniczącego Rady Obrony Państwa. Przeprowadził proces modernizacji fińskiej armii oraz rozbudowę silnych umocnień nadgranicznych, nazwanych linią Mannerheima. Marszałek Finlandii. Głównodowodzący wojsk fińskich w okresie wojny zimowej na przełomie 1939 i 1940 roku. Odparł atak całej potęgi Związku Radzieckiego zadając Armii Czerwonej dotkliwe straty. I choć Finlandia utraciła część swego terytorium to zdołała obronić niezależność. Po 1941 roku kontynuował wojnę ze Związkiem Radzieckim jako sojusznik III Rzeszy. W 1944 roku został wybrany prezydentem. Doprowadził do zawieszenia broni z Rosjanami. Dwa lata później ustąpił ze stanowiska. Ostatnie lata życia spędził w Szwajcarii spisując swoje pamiętniki. Zmarł w 1951 roku. Fot. sa-kuva, Wikimedia Commons
3. Johan Laidoner
Urodził się 12 lutego 1884 roku w miejscowości Viiratsi. Pochodził z rodziny chłopskiej. W 1901 roku wstąpił do carskiego wojska. Później ukończył Akademię Wojskową w Petersburgu. Stacjonował w Wilnie gdzie poznał swoją żonę – Polkę, Marię Kruszewską i nauczył się języka polskiego. Po rewolucji październikowej powrócił do Estonii, gdzie został dowódcą 1 Dywizji Estońskiej i Szefem Sztabu Generalnego Wojska Estońskiego. 23 grudnia 1918 roku został mianowany wodzem naczelnym estońskich sił zbrojnych. Był inicjatorem powołania Estońskiej Akademii Wojskowej. W 1919 roku w czasie wojny estońsko-bolszewickiej dowodził kontrofensywą, która wyparła oddziały bolszewików z terytorium Estonii. Estońskie oddziały, współdziałające z „białymi” gen. Judenicza, dotarły wtedy na odległość 15 km od Petersburga. W kolejnych miesiącach wycofał się do Estonii, rozbił oddziały niemieckie pod Kiesią i wyzwolił północną Łotwę. W 1924 roku stłumił inspirowany przez Sowietów komunistyczny przewrót w Tallinie. W 1934 roku na prośbę premiera Estonii Konstantina Pätsa wprowadził rządy wojskowe, by powstrzymać przejęcie władzy przez faszystowski ruch Wabsów. Aktywny w polityce wewnętrznej i międzynarodowej, reformował i modernizował estońską armię. W 1940 roku, po aneksji Estonii przez ZSRR, aresztowany wraz z żoną i wywieziony w głąb Rosji. Zmarł przetrzymywany w izolatce w 1953 roku. Fot. Finnish Heritage Agency, CC BY 4.0, via Wikimedia Commons
4. Symon Petlura
Urodził się 22 maja 1879 roku w Połtawie w rodzinie drobnego przedsiębiorcy dorożkarskiego. Kształcił się w seminarium duchownym, z którego został usunięty za działalność polityczną. W kolejnych latach pracował jako nauczyciel i księgowy, jednocześnie prowadził konspiracyjną działalność najpierw w Ukraińskiej Partii Rewolucyjnej, a potem Ukraińskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej. W 1903 roku aresztowany przez carat. Po uwolnieniu wyjechał do Galicji. Nauczył się tam języka polskiego. W 1905 roku powrócił do Rosji. W Moskwie redagował ukraińskie pisma oraz poznał swoją przyszłą żonę – Olhę Bilską. Po wybuchu I wojny światowej kontynuował działalność na rzecz autonomii Ukrainy. Do wielkiej polityki trafił w 1917 roku po wybuchu rewolucji lutowej w Rosji i upadku caratu. W maju 1917 roku stanął na czele Generalnego Komitetu Wojskowego stworzonego przez Centralną Radę – ukraiński autonomiczny parlament. 23 czerwca 1917 roku Ukraińcy proklamowali autonomię i powołali rząd. Sprawami wojskowymi zajął się w nim Petlura. W kolejnych miesiącach toczył udane boje z bolszewikami na czele Hajdamackiego Kosza Słobodzkiej Ukrainy. Przeciwnik współpracy z Niemcami, którzy opanowali tereny Ukrainy w 1918 roku. Trafił do więzienia na kilka miesięcy. Po obaleniu proniemieckiego hetmanatu Skoropadskiego objął stanowisko Przewodniczącego Dyrektoriatu (prezydenta) Ukraińskiej Republiki Ludowej. 21 kwietnia 1920 roku, zagrożony przez bolszewików i „białych”, zawarł układ sojuszniczy z Polską. W 1920 roku w ramach wyprawy kijowskiej oddziały ukraińskie i polskie wkroczyły do Kijowa. Petlura przybył do miasta i przyjął w nim defiladę. Już czerwcu 1920 roku kontrofensywa bolszewików zmusiła oddziały sprzymierzonych do opuszczenia Kijowa. Odtąd aż do zawieszenia broni u polskiego boku walczyło prawie 20 tys. ukraińskich żołnierzy. Petlura był w tym okresie jedyną uznawaną międzynarodowo głową państwa ukraińskiego. Po wycofaniu uznania dla Ukraińskiej Republiki Ludowej przez Polaków w traktacie ryskim nadal przebywał w Polsce. W 1923 roku wyjechał na zachód Europy. Został zamordowany w Paryżu w 1926 roku przez żydowskiego zamachowca najprawdopodobniej inspirowanego przez Sowietów. Fot. Wikimedia Commons
5. Jānis Balodis
Urodził się 20 lutego 1881 roku w miejscowości Vēženieki. W 1898 roku zaciągnął się do carskiego wojska. Stacjonował na Litwie, ukończył wileńską Szkołę Junkrów Piechoty. W 1905 roku brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej. W I wojnie światowej ranny w walkach pod Grodnem, dostał się do niemieckiej niewoli. W grudniu 1918 roku wstąpił do Sił Zbrojnych Tymczasowego Rządu Łotwy. Szybko awansował, najpierw na dowódcę dywizji kurlandzkiej, a w październiku 1919 roku został mianowany naczelnym wodzem armii łotewskiej. Walczył z niemiecko-rosyjskimi oddziałami Pawła Bermondta łupiącymi ziemie łotewskie. Dowodził armią łotewską w czasie wojny łotewsko-bolszewickiej. Koordynował współpracę armii łotewskiej i Wojska Polskiego przy odbiciu z rąk bolszewików Łatgalii i Dyneburga zimą 1919/1920. W dwudziestoleciu międzywojennym aktywny politycznie. Od 1931 roku pełnił funkcję ministra wojny. Brał czynny udział w zamachu stanu z 15 maja 1934 roku dokonanym przez Kārlisa Ulmanisa. Po aneksji Łotwy przez ZSRR, deportowany z żoną w głąb Rosji. Z więzienia zwolniony dopiero w 1956 roku. Zmarł w 1965 roku. Fot. Zdjęcie z magazynu Kadets, nr 1 (01.01.1932), Wikimedia Commons
6. Stanisław Bułak-Bałachowicz
Urodził się 10 lutego 1883 roku w Mejsztach w północnej części ziemi wileńskiej. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Ukończył szkołę średnią, a później pracował jako administrator majątku Horodziec-Łużki. Po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do armii rosyjskiej. Odznaczył się bijąc się w szeregach 2. Kurlandzkiego Pułku Lejb-Ułańskiego. Rewolucja październikowa zastała go w szpitalu w Petersburgu. Zdecydował się pozostać w armii, którą zarządzali teraz bolszewicy. Te kilka miesięcy w Armii Czerwonej uczyniły z niego śmiertelnego antykomunistę. Wkrótce wraz z dowodzonymi przez siebie żołnierzami przedarł się do Estonii. Najpierw wsparł Estończyków w walkach o niepodległość. Potem podporządkował się „białemu” gen. Judeniczowi. Wiosną 1919 roku jego oddział wziął udział w ofensywie wojsk estońsko-fińskich, która dotarła aż pod Petersburg. W maju 1919 roku razem z Estończykami gen. Laidonera zdobył Psków. Powstała wtedy śmiała koncepcja utworzenia niepodległej Republiki Pskowskiej, nad którą czasowy zarząd przejął Bałachowicz. W kolejnych miesiącach obronił Psków przed bolszewikami, ponownie podporządkował się gen. Judeniczowi, a na koniec został zmuszony do cofnięcia się do Estonii. W estońskim wojsku dosłużył się stopnia generała. W lutym 1920 roku po zawarciu pokoju estońsko-sowieckiego połączył się Dyneburgu z Wojskiem Polskim. Latem 1920 roku na czele blisko 10 tys. żołnierzy stawiał opór bolszewickiej kontrofensywie idącej na Warszawę. W warunkach odwrotu potrafił zadawać bolszewikom dotkliwe straty cofając się w porządku aż na Lubelszczyznę. W sierpniu 1920 roku wziął udział w kontruderzeniu znad Wieprza. 26 września zdobył Pińsk gdzie wziął do niewoli 2,4 tys. jeńców oraz przejął 280 wagonów zaopatrzenia. W październiku 1920 roku, mimo zawarcia rozejmu między Polską a stroną sowiecką w Rydze, kontynuował walki. 10 listopada zdobył Mozyrz i ogłosił niepodległość Białorusi. Kilka dni później został zmuszony do odwrotu do Polski. Po wojnie osiadł w Warszawie, działał politycznie. Jeszcze w 1923 roku bolszewicy próbowali przeprowadzić zamach na jego życie. Zginął podczas próby aresztowania przez Gestapo w 1940 roku. Fot. Wikimedia Commons
7. Edward Rydz-Śmigły
Urodził się 11 marca 1886 roku w Brzeżanach. Kształcił się w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a następnie na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1908 roku w Związku Walki Czynnej, a potem w Związku Strzeleckim. Jeden z oficerów Legionów Polskich. Walczył w I wojnie światowej. W Wojsku Polskim od końca 1918 roku. W 1919 roku dowodził akcją zdobywania Wilna, a potem operacją „Zima” na Łotwie, w czasie której razem z wojskami łotewskimi wyparł bolszewików z Łatgalii i Dyneburga. W czasie wyprawy kijowskiej dowodził 3. Armią, na czele której 7 maja 1920 roku zajął Kijów. Podczas odwrotu dowodził frontem Południowo-Wschodnim i Frontem Środkowym. W bitwie warszawskiej dowódca prawego skrzydła grupy uderzeniowej działającej znad Wieprza. Poparł zamach majowy Józefa Piłsudskiego w 1926 roku. Od 1935 roku Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, od 1936 roku Marszałek Polski. W wojnie obronnej 1939 roku Naczelny Wódz wojsk polskich. 17 września 1939 roku, po ataku ZSRR na Polskę, przeszedł do Rumunii. W 1941 powrócił potajemnie do kraju. Zmarł w Warszawie. Fot. Harris & Ewing, photographer, Wikimedia Commons
8. Juliusz Rómmel
Urodził się 3 czerwca 1881 roku w Grodnie. Pochodził ze starego szlacheckiego rodu. Rozpoczął karierę w wojsku rosyjskim. Walczył w wojnie japońsko-rosyjskiej oraz I wojnie światowej. Po wybuchu rewolucji w Rosji aktywnie uczestniczył w formowaniu się polskich jednostek. Od 1918 roku w Wojsku Polskim. W wojnie polsko-bolszewickiej dowódca 1. Dywizji Legionów, a następnie 1. Dywizji Jazdy. Gdy z końcem sierpnia 1920 roku, odparta spod Lwowa i Zamościa, cała potęga 1. Armii Konnej Budionnego znalazła się w potrzasku wojsk polskich, 31 sierpnia pod Komarowem uderzyły na nią oddziały Rómmla. Polska kawaleria, mimo, że mniej liczna, rozgromiła bolszewicką konnicę. Z matni wyrwały się tylko resztki oddziałów Budionnego, na czele z nim samym. Na wschód pierzchał też Józef Stalin. Bitwa pod Komarowem przeszła do historii jako największa bitwa kawaleryjska XX wieku. Ostatnie takie starcie w dziejach Europy. W dwudziestoleciu międzywojennym Rómmel stanowił ważną postać w polskim wojsku. W wojnie obronnej 1939 roku dowodził najpierw Armią Łódź, a potem obroną Warszawy. Wojnę spędził w niemieckiej niewoli. Po jej zakończeniu powrócił do kraju. Zmarł w 1967 roku. Fot. Witold Pikiel, Album propagandowy Wojska Polskiego, Wikimedia Commons
9. Mychajło Omelianowicz-Pawlenko
Urodził się 8 grudnia 1878 roku. Ukończył Akademię Sztabu Generalnego w Petersburgu. Uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej i w I wojnie światowej. Po proklamowaniu w 1917 roku Ukraińskiej Republiki Ludowej, tworzył zręby ukraińskiej armii. Od połowy grudnia 1918 roku do czerwca 1919 roku stał na czele Ukraińskiej Armii Halickiej, stanowiącej siły zbrojne Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Oblegał Lwów broniony przez Polaków. Następnie został dowódcą Armii Czynnej URL w chwili gdy ta dziesiątkowana przez tyfus została otoczona w „trójkącie śmierci” przez wojsko polskie, bolszewików i „białych” Rosjan. Na przełomie 1919/1920 roku na czele jednostek zdolnych do walki rozpoczął tzw. pierwszy pochód zimowy. W ciągu pięciu miesięcy morderczego rajdu jego żołnierze przeszli na tyłach „białych” i bolszewików ponad 2,5 tys. kilometrów, stoczyli około 50 znaczniejszych bojów oraz kilkaset potyczek. W tym czasie zawarty został pakt Piłsudski-Petlura. Ukraińcy, już jako sojusznicy Polski, wzięli udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Oddziały Omelianowicza-Pawlenki w lipcu-sierpniu 1920 broniły Galicji Wschodniej na linii Dniestru, stanowiąc skrajne prawe skrzydło polskiego frontu. Po zakończeniu działań wojennych pozostał w Warszawie. Zmuszony do opuszczenia Polski zamieszkał w Paryżu. W czasie II wojny światowej podjął współpracę z Niemcami. Od 1942 był atamanem Ukraińskiego Wolnego Kozactwa, potem głównodowodzącym tzw. Ukraińskiej Armii Wyzwoleńczej. Po wojnie działał w strukturach politycznych ukraińskiej emigracji. Zmarł w 1952 roku w Paryżu. Fot. Михайло Дяченко, CC BY-SA 4.0,Wikimedia Commons
10. Marko Bezruczko
Urodził się 31 października 1883 roku w miasteczku Wielki Tokmak na Zaporożu. Kształcił się na nauczyciela, ale wybrał służbę w carskiej armii. Studiował na Akademii Wojskowej w Petersburgu. W okresie I wojny światowej ranny w walkach z Niemcami, został przeniesiony do służby w Sztabie Generalnym. Awansował na kapitana. Po wybuchu rewolucji w Rosji dołączył do tworzącej się armii ukraińskiej. W kwietniu 1919 roku objął stanowisko szefa sztabu Korpusu Strzelców Siczowych. Toczył boje z bolszewikami i „białymi” gen. Denikina. W 1920 roku po układzie Piłsudski-Petlura został mianowany dowódcą 6. Dywizji Strzelców Siczowych. 8 maja wkroczył na jej czele do opanowanego już przez Polaków i Ukraińców Kijowa. W czerwcu, w trakcie odwrotu wojsk polsko-ukraińskich, przebił się ze swoimi strzelcami przez bolszewickie linie pod Borodzianką. Później toczył zacięte walki w składzie polskiej 3. Armii nad Uborcią i Styrem. W sierpniu jego 6. Dywizja Strzelców Siczowych okazała się jedną z jednostek osłaniających koncentracje oddziałów polskich do kontruderzenia znad Wieprza. Z końcem miesiąca objął dowództwo obrony Zamościa, który zaatakowała cała potęga 1. Armii Konnej Budionnego. Awansował na stopień generała chorążego. Do końca wojny uczestniczył w walkach z bolszewikami. Po pokoju ryskim został komendantem obozu internowania żołnierzy ukraińskich w Aleksandrowie Kujawskim. Zdecydował się pozostać w Polsce, zamieszkał w Warszawie. Całe dwudziestolecie międzywojenne aktywnie działał w strukturach emigracyjnych władz Ukraińskiej Republiki Ludowej. Po wybuchu II wojny światowej nie poszedł na żadną współpracę z Niemcami. Zmarł w 1944 roku. Fot. Михайло Дяченко, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Piotr Worwa
Bibliografia:
Krajewski Kazimierz, Stanisław Bułak-Bałahowicz i jego żołnierze, „Biuletyn IPN. Pismo o najnowszej historii Polski”, 1-2/2020, s. 48-60.
Rukkas Andrij, Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1920 roku, „Biuletyn IPN. Pismo o najnowszej historii Polski”, 1-2/2020, s. 32-40.
Szeremietiew Romuald, 100-lecie Niepodległości Estonii, salon24.pl, 24.02.2018 r.
Szumiło Mirosław, O niepodległą Ukrainę. Symon Petlura (1879-1926), „Biuletyn IPN. Pismo o najnowszej historii Polski”, 5/2019, s. 120-128.
Szumiło Mirosław, Marko Bezruczko, „Biuletyn IPN. Pismo o najnowszej historii Polski”, 1-2/2020, s. 183-189.
Carl Gustaf Mannerheim – audycja z cyklu „Postacie XX wieku”, Polskie Radio, 18.12.1993 roku
Jānis Balodis (1881-1965), militaryheritagetourism.info
Spór o postać gen. Juliusza Rómmla prowadzą w audycji Andrzeja Sowy z cyklu „Na historycznej wokandzie” prof. Janusz Odziemkowski i dr Janusz Osica, Polskie Radio, 04.10.2000 r.
Tytułowa grafika: Józef Piłsudski i Edward Rydz-Śmigły – dowódcy polskiej grupy uderzeniowej Frontu Środkowego, sierpień 1920 roku. Źródło: Wikimedia Commons
