Wczasach uporczywego wytykania Polsce rzekomych win z okresu II wojny światowej, z których Polacy mieliby się rozliczyć, warto przypomnieć jak z niemieckim totalitaryzmem „walczyły” inne europejskie państwa i narody. Pora na światło dzienne wyciągnąć garść niewygodnych prawd i faktów, ukazać historię, o której wielu chciałoby zapomnieć. A więc do dzieła!
Inflanty
Już w odległym średniowieczu terenami zamieszkałymi przez plemiona ugrofińskich Estów zainteresowały się nadbałtyckie potęgi. W XII wieku w Inflanty ruszyły pierwsze krucjaty – najpierw duńskie, potem niemieckie. Nim dobiegł końca wiek XIII prawie cała Estonia znalazła się pod władzą biskupa Ozylii, Dorpatu oraz niemieckiego Zakonu Kawalerów Mieczowych. Na północnych wybrzeżach Estonii usadowili się Duńczycy. W kolejnych dziesięcioleciach, po złamaniu potęgi biskupów ryskich i wykupieniu duńskich posiadłości, hegemonami Inflant zostali Kawalerowie Mieczowi. Stan ten utrzymał się aż do XV-XVI wieku kiedy to Zakon coraz bardziej zagrożony przez Moskwę oparcia zaczął szukać w Rzeczpospolitej. W połowie XVII wieku, po wojnach inflanckich, wszystkie ziemie estońskie znalazły się pod panowaniem Szwedów. Po wojnie północnej w latach 1700-1721 Estonia przeszła pod panowanie Rosji. Częste zmiany polityczne nie niosły ze sobą zmian społecznych. Przez stulecia najważniejszą i najbardziej uprzywilejowaną warstwą w estońskim społeczeństwie pozostawała grupa niemieckich baronów. Dopiero w 1816 roku car Aleksander I zniósł w Estonii poddaństwo chłopów. Coraz silniejsza stawała się estońska świadomość narodowa.
Estoński pociąg pancerny w okolicach Valgi w okresie estońskiej wojny o niepodległość w latach 1918-1920. Źródłó: Wikimedia Commons
Niepodległa Estonia
Wraz z początkiem XX wieku przez estońskie miasta przetoczyła się rewolucja 1905 roku. Robotnicze protesty, które w Estonii miały również charakter narodowy i społeczny, tylko w Rewalu (obecnie Tallin) pochłonęły prawie sto ofiar. I wojna światowa postawiła Estończyków w trudnej sytuacji. Zwycięstwo Rosji groziło nasileniem rusyfikacji, a Niemiec wzmocnieniem pozycji niemieckich posiadaczy ziemskich. W 1917 roku rewolucja w carskiej Rosji postawiła przed Estończykami niespodziewaną szansę na niepodległość. 15 listopada Maapäev – estońskie zgromadzenie – ogłosiło się najwyższą władzą w kraju. Wkrótce zostało jednak rozwiązane przez bolszewików. Tych w 1918 roku wyparli Niemcy. Korzystając z zamieszania Estończycy na czele z Konstantinem Pätsem 24 lutego 1918 roku proklamowali niepodległość. W kolejnych miesiącach Estończycy, wsparci przez polskich ochotników Stanisława Bułak-Bałachowicza, obronili swoją niezależność. Oddziały gen. Johana Laidonera najpierw zatrzymały Armię Czerwoną pod Tallinem w styczniu 1919 roku, a później rozbiły wojska niemieckie w rejonie wsi Kieś. W 1920 roku niepodległość Estonii uznała sowiecka Rosja.
Defilada wojsk estońskich w związku z wizytą polskiego prezydenta Ignacego Mościckiego, 1930 rok. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Wabsowie i dyktatura
W 1920 roku w Estonia uchwaliła konstytucję. Radykalna reforma rolna, wywłaszczenie 96% ziemi należącej do wielkich posiadaczy ziemskich, wzmocniła estońskie rolnictwo. Pierwszeństwo w nadaniach ziemi otrzymali weterani walk o niepodległość. Złamana została pozycja niemieckiego ziemiaństwa, powstała nowa klasa średnia. W 1924 roku Estończycy udaremnili komunistyczny przewrót. W dwudziestoleciu międzywojennym dużą popularność w Estonii zyskał faszystowski ruch Wabsów zrzeszający weteranów walk o niepodległość. Ruch mimo, że czerpiący ze wzorów włoskich i niemieckich, potępiał rasizm i antysemityzm. Na drodze Wabsów do przejęcia władzy w 1934 roku stanął premier Päts, który wprowadził stan wyjątkowy, zawiesił parlament i rozpoczął rządy w stylu autorytarnym. W coraz bardziej napiętej sytuacji międzynarodowej państwo estońskie próbowało szukać oparcia w III Rzeszy. Symbolem współpracy obu krajów miała być wizyta w Estonii szefa niemieckiego Sztabu Generalnego gen. Haldera w czerwcu 1939 roku. Jeszcze w tym samym roku ministrowie spraw zagranicznych Estonii i Niemiec podpisali traktat o nieagresji „Ribbentrop-Selter”. Adolf Hitler bardzo szybko porzucił swoich estońskich partnerów dzieląc się Europą Środkowo-Wschodnią z Józefem Stalinem paktem Ribbentrop-Mołotow już w sierpniu 1939 roku.
Poseł Estonii Robert Moellerson po spotkaniu z Adolfem Hitlerem, grudzień 1940 roku. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Czerwony terror
We wrześniu 1939 roku, Sowieci wykorzystując jako pretekst ucieczkę z portu w Tallinie polskiego okrętu podwodnego „Orzeł”, zażądali od Estonii zgody na zainstalowanie bazy rosyjskiej floty i 25 tys. czerwonoarmistów do jej ochrony. Rok później dopełnił się los niepodległej Estonii. Do kraju wkroczyła Armia Czerwona, w której cieniu zorganizowane zostały wybory. Nowy parlament jednogłośnie opowiedział się za przyłączeniem Estonii do ZSRR. Rozpoczęły się prześladowania i wywózki. Do łagrów trafiło około 11 tys. Estończyków, w tym większość elity politycznej na czele z prezydentem Pätsem i Naczelnym Wodzem Armii Estońskiej gen. Laidonerem. Znacjonalizowano przemysł i banki, chłopom odebrano ziemię o powierzchni większej niż 30 ha, przeprowadzono wymianę pieniądza, a estońskich żołnierzy wcielono do Armii Czerwonej. Nastał czas czerwonego terroru!
Armia Czerwona wkraczająca do Estonii jesienią 1939 roku. Źródło: Wikimedia Commons
Legion Estoński
Nadzieje Estończyków rozbudziła wojna niemiecko-radziecka w 1941 roku. Z końcem sierpnia 1941 roku Sowieci wycofali się z Tallina. Jüri Uluots – ostatni premier Estonii przed rosyjską aneksją – został ogłoszony pełniącym obowiązki prezydenta. Do walki z wycofującą się Armią Czerwoną poderwały się partyzanckie oddziały dotąd ukrywające się w lasach. Wkrótce ich członkowie zasilili podlegające Niemcom Oddziały Samoobrony (Omakaitse). Te zostały skierowane do walki z sowiecką partyzantką, ochrony obiektów wojskowych i szlaków komunikacyjnych, ale wielokrotnie także do prześladowania nielicznej estońskiej ludności pochodzenia żydowskiego (śmierć poniosło około 1 tys. Żydów). Pod okupacją niemiecką działalność rozpoczął również kolaborancki Estoński Dyrektoriat na czele z Hjalmarem Mäe. W sierpniu 1942 roku niemieckie władze zatwierdziły plan utworzenia złożonej z Estończyków jednostki wojskowej Waffen SS – Legionu Estońskiego. Część żołnierzy zgłosiła się na ochotnika, jednak większość trafiła do oddziału z przymusowego poboru. Sytuacja zaczęła zmieniać się wraz z coraz wyraźniejszym widmem powrotu pod sowiecką władzę. Do walki z nacierającą Armią Czerwoną zaczęły zgłaszać się coraz liczniejsze rzesze Estończyków, a Legion Estoński przekształcony w 20. Dywizję Grenadierów SS rozrósł się do około 20 tys. żołnierzy. W sierpniu 1944 roku Armia Czerwona ponownie zajęła Estonię, a Estońscy żołnierze SS wycofali się na zachód razem z wojskami niemieckimi. Trafili na Opolszczyznę, a później toczyli jeszcze krwawe boje z Armią Czerwoną nad Nysą Kłodzką. Ci, którzy zdecydowali się pozostać na ojczystej ziemi schronili się w lasach by nadal kontynuować walkę z Sowietami. Estońscy Leśni Bracia stawiali opór NKWD aż do lat 50.
Punkt werbunkowy do Legionu Estońskiego, wrzesień 1942 roku. Źródło: Wikimedia Commons
Dwie okupacje
Wraz z powrotem sowieckiej władzy powrócił czerwony terror. Aresztowania, przesiedlenia, zbrodnicza kolektywizacja… Jeszcze w 1948 roku Józef Stalin rozkazał deportować z Estonii ponad 20 tys. osób.
Podwójna okupacja – najpierw sowiecka, a później niemiecka – uczyniła życie mieszkańców tych ziem jeszcze bardziej skomplikowanym i niebezpiecznym. Już jeden okupant potrafi uszkodzić tkankę społeczną na całe pokolenia; dwóch to dodatkowe cierpienia i podziały. Pojawiły się zagrożenia i pokusy nieznane na Zachodzie. Odejście jednego obcego władcy oznaczało tylko nastanie drugiego. Gdy zniknęły najeźdźcze wojska, ludzie musieli przygotować się nie na pokój, ale na działania kolejnego okupanta. Borykali się z konsekwencjami wcześniejszych zobowiązań pod pierwszą okupacją, gdy nadchodziła druga, lub też dokonywali za pierwszego okupanta wyborów, spodziewając się drugiego. (Timothy Snyder „Skrwawione Ziemie”)
To dramatyczne położenie Estonii i innych narodów na Wschodzie sprawiło, że bałtyckich jednostek Waffen SS nie można stawiać w jednym rzędzie z jednostkami niemieckimi, a nawet oddziałami zachodnich kolaborantów. Po wojnie, 1 września 1950 roku potwierdziła to Komisja Stanów Zjednoczonych do spraw Osób Przesiedlonych uznając, że:
Jednostki Waffen SS z krajów bałtyckich (Legiony Bałtyckie) uznaje się za jednostki oddzielne i różne od niemieckich jednostek SS w kategorii celów, ideologii, działań i struktur organizacyjnych, i Komisja w związku z tym nie uważa tychże jednostek za ruch wrogi rządowi Stanów Zjednoczonych.
Piotr Worwa
Bibliografia:
Czaja Roman, We władzy rycerzy zakonnych, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 28-32.
Popławski Kazimierz, Historia Estonii do 2005 roku, eesti.pl
Snyder Timothy, Skrwawione Ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Znak Horyzont, Kraków 2018.
Wilczewski Dominik, Burzliwe stulecie Bałtów, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 100-108.
Estonia. Historia, encyklopedia.pwn.pl
Tytułowa grafika: Ministrowie spraw zagranicznych podpisują estońsko-niemieckie i łotewsko-niemieckie traktaty o nieagresji w Berlinie w lipcu 1939 roku. Źródło: Bundesarchiv, Bild 183-E07262 / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 DE, Wikimedia Commons
