Decydująca bitwa wojny polsko-bolszewickiej zapisała się w polskiej historii mianem „Cudu nad Wisłą”. Gdy prześledzimy jednak przebieg działań wojennych oraz samej bitwy warszawskiej szybko dojdziemy do wniosku, że o żadnym cudzie mowy być nie może. Polskie działania wojenne nawet w najkrytyczniejszych momentach przebiegały bowiem w całkowitym porządku, a na czele wojsk polskich stali dowódcy najwybitniejsi z wybitnych. Poniżej prezentuję Wam sylwetki 10 dowódców, którzy poprowadzili Polaków do zwycięstwa nad bolszewickimi hordami. Listę, która mimo upływu lat, nie przestaje pobudzać wyobraźni o tamtych dniach… Dniach, które okazały się Czasem Bohaterów!
1. Józef Piłsudski
Naczelnik Państwa i Wódz Armii Polskiej. Symbol odradzającej się polskiej niepodległości 1918 roku. Dwukrotny polski premier oraz Marszałek Polski. W carskiej Rosji zesłany na Sybir. Jeden z najważniejszych działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej. Współtwórca PPS-Frakcja Rewolucyjna oraz twórca Organizacji Bojowej. Uczestnik i dowódca akcji pod Bezdanami. Współorganizator Związków Strzeleckich. Legendarny wódz Legionów. 10 listopada 1918 roku dotarł do Warszawy, przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej oraz objął stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa. Głównodowodzący wojsk polskich w czasie całej wojny polsko-bolszewickiej. Autor koncepcji federacyjnej państwa polskiego. Twórca sojuszu z oddziałami ukraińskimi atamana Petlury. Pomysłodawca ofensywy kijowskiej oraz kontruderzenia znad Wieprza (choć wielu przypisuje autorstwo operacji gen. Rozwadowskiemu). Dowodzona osobiście przez Józefa Piłsudskiego Grupa Uderzeniowa 16 sierpnia 1920 roku wyszła na tyły Armii Czerwonej i zaatakowała jej odsłonięte skrzydło. Atak znad Wieprza zadał siłom bolszewickim decydujący cios i przekreślił ich plany „światowej rewolucji”. Na życiorysie Marszałka nie brak cieni. W 1926 roku dokonał zbrojnego zamachu stanu i obalił legalne władze Polski. Wielu przeciwników Piłsudskiego znalazło się w więzieniach. On sam pełnił najwyższą władzę wojskową i polityczną w kraju aż do swojej śmierci w 1935 roku. Po dziś dzień w świadomości Polaków pozostaje twórcą niepodległej Polski i pogromcą bolszewików. (Fot. Witold Pikiel, from Wikimedia Commons.)
2. Józef Haller
Generał Wojska Polskiego i komendant Legionów. Organizator Sokolich Drużyn Polowych, które stały się zalążkiem polskiego harcerstwa, a po wybuchu I wojny światowej polskiego Legionu Wschodniego. Dowódca II Brygady Legionów Polskich i II Korpusu Polskiego na Ukrainie. Wódz legendarnej Błękitnej Armii sformowanej we Francji, z którą przybył do Polski w 1919 roku. W lutym 1920 roku w Pucku dokonał symbolicznych zaślubin Polski z Bałtykiem. W czasie wojny polsko-bolszewickiej otrzymał funkcję Generalnego Inspektora Armii Ochotniczej. Szanowany i popularny w społeczeństwie, pociągnął za sobą tysiące ochotników. I to dosłownie. Do 30 września 1920 roku w szeregi Armii Ochotniczej wstąpiło ponad 100 tys. ochotników. W czasie bitwy warszawskiej bronił stolicy, dowodząc całym Frontem Północnym. Nie poparł przewrotu majowego i przeszedł w stan spoczynku. Po wybuchu II wojny światowej działał w rządzie emigracyjnym. Zmarł w 1960 roku w Londynie. (Fot. Wikimedia Commons)
3. Tadeusz Rozwadowski
Generał Wojska Polskiego, wcześniej feldmarschalleutnant Armii Austro-Węgierskiej. Szef Sztabu Generalnego wojsk polskich tworzących się przy Radzie Regencyjnej w 1918 roku. Zajął się organizacją armii polskiej, opracował plany obrony polskich granic. Dowódca Wojsk Polskich w Galicji Wschodniej, wyruszył na odsiecz obleganego przez Ukraińców Lwowa. Szef Polskiej Misji Wojskowej we Francji. W wojnie polsko-bolszewickiej pełnił stanowisko Szefa Sztabu Generalnego. Był współtwórcą planu przełomowej kontrofensywy polskiej znad Wieprza. Podczas bitwy warszawskiej dowodził polskimi wojskami wielokrotnie zastępując Józefa Piłsudskiego. W 1926 roku nie poparł zamachu majowego i stanął po stronie legalnych władz. Więziony przez Piłsudskiego. Zmarł w 1928 roku w niejasnych okolicznościach. (Fot. Brüder Schuhmann Ludwig Schuhmann, Wikimedia Commons)
4. Władysław Sikorski
Generał Wojska Polskiego, żołnierz Legionów. W odrodzonej Polsce premier rządu, minister spraw wojskowych, szef Sztabu Generalnego. Jeden z polskich dowódców wojny z bolszewikami. Uczestnik wyprawy kijowskiej. W czasie bitwy warszawskiej dowodził 5. Armią nad Wkrą, która miała nie dopuścić do oskrzydlenia wojsk polskich od północy. Ze swego zadania wywiązał się tak dobrze, że zatrzymał dwukrotnie silniejsze wojska bolszewików i zaczął spychać je na wschód. Podczas zamachu majowego zachował neutralność. Mimo to został odsunięty od spraw państwowych. Po klęsce we wrześniu 1939 roku objął stanowisko Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych i premiera Rządu RP na Uchodźstwie. Niewątpliwy przywódca Polaków okresu II wojny światowej. W 1943 roku po odkryciu zbrodni katyńskiej zerwał stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Zginął w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem w 1943 roku, w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach. (Fot. Collection of the Office of War Information, Wikimedia Commons)
5. Edward Rydz-Śmigły
Generał Wojska Polskiego, jeden z dowódców Legionów. Zastępował Piłsudskiego po jego uwięzieniu w Magdeburgu. W 1919 roku dowodził akcją zdobywania Wilna, a potem operacją „Zima” na Łotwie. W czasie wojny polsko-bolszewickiej, wiosną 1920 roku, dowodził grupą operacyjną prowadzącą główne natarcie na bolszewików. Wraz z 3. Armią wkroczył do Kijowa. Odebrał tam defiladę wojsk polsko-ukraińskich. W czerwcu wycofał 3. Armię z miasta. W bitwie warszawskiej został dowódcą całego Frontu Środkowego. Dowodził prawym skrzydłem grupy uderzeniowej w przełomowym kontrataku znad Wieprza. Następnie kontynuował pościg za wycofującymi się bolszewikami. Pod koniec września 1920 roku wkroczył do Grodna. Odegrał jedną z decydujących ról w bitwie nadniemeńskiej, która ostatecznie przesądziła o klęsce bolszewików. W 1926 roku poparł przewrót majowy Józefa Piłsudskiego. Odtąd pełnił ważne stanowiska w administracji wojskowej. W 1935 roku, po śmierci Piłsudskiego, został mianowany Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, a rok później Marszałkiem Polski. W 1939 roku stanął na czele Wojska Polskiego i kierował całością działań obronnych. 18 września, po inwazji radzieckiej, opuścił Polskę i udał się do Rumunii. Internowany, w 1941 roku przedostał się jeszcze do kraju. Zmarł w tym samym roku w niejasnych okolicznościach. (Fot. Harris & Ewing, photographer., Wikimedia Commons)
6. Stanisław Bułak-Bałachowicz
Generał rosyjskiej Białej Armii, śmiertelny wróg komunizmu. W 1919 roku bronił przed bolszewikami Estonii. Brał udział w zdobyciu Pskowa. Po zawarciu estońsko-sowieckiego traktatu pokojowego w marcu 1920 roku nie zaprzestał walki z bolszewikami. Śmiałym rajdem, na czele oddziału 800 ludzi (Rosjan, Białorusinów, Litwinów, Łotyszów, Estończyków i Polaków), przeszedł z Estonii przez pozycje bolszewików na stronę polską. W czasie wojny polsko-bolszewickiej dowodził Białoruską Ochotniczą Sprzymierzoną Armią. W bitwie warszawskiej uczestnik zwycięskiego kontruderzenia znad Wieprza. W trakcie walk jego oddział był zasilany wziętymi do niewoli czerwonoarmistami oraz dezerterami, dzięki czemu pomimo strat, regularnie zwiększyał swą liczebność. 26 września 1920 roku zdobył Pińsk biorąc do niewoli 2400 bolszewickich jeńców z całym sztabem rosyjskiej 4. Armii. W październiku 1920 roku, mimo zawarcia rozejmu między Polską, a stroną sowiecką w Rydze, kontynuował walkę. 10 listopada zdobył Mozyrz i ogłosił niepodległość Białorusi. Kilka dni później został zmuszony do odwrotu do Polski. Czarną kartą jego zmagań z bolszewikami stanowią zbrodnie jego żołnierzy dokonywane na ludności cywilnej. Po wojnie osiadł w Warszawie, działał politycznie. Zginął podczas próby aresztowania przez Gestapo w 1940 roku. (Fot. Wikimedia Commons)
7. Kazimierz Sosnkowski
Generał Wojska Polskiego, dowódca Legionów. W 1917 roku uwięziony z Piłsudskim w Magdeburgu. W wolnej Polsce minister spraw wojskowych. W czasie wojny polsko-bolszewickiej stanął na czele Armii Rezerwowej. Dzięki manewrowi oskrzydlającemu, zabezpieczył tyły polskiego frontu. W wyniku działań jego Armii Rezerwowej polskie oddziały mogły się przegrupować i przygotować obronę. W czasie zamachu majowego, rozdarty między przyjaźnią z Piłsudskim, a wiernością legalnym władzom, próbował popełnić samobójstwo. Po 1926 roku pozbawiony wpływu na losy państwa. W 1939 roku bił się dzielnie na południu Polski idąc na odsiecz Lwowa. Minister w rządzie gen. Władysława Sikorskiego na emigracji, a po jego śmierci Wódz Naczelny Polskich Sił Zbrojnych. Przeciwny powstaniu warszawskiemu, publicznie zanegował lojalność brytyjskich sojuszników. Usunięty ze stanowiska Naczelnego Wodza. Zmarł w Kanadzie w 1969 roku. (Fot. Wikimedia Commons)
8. Semen Petlura
Ukraiński Ataman, prezydent Ukraińskiej Republiki Ludowej. Począwszy od upadku caratu podejmował próby budowy niepodległego państwa ukraińskiego. 21 kwietnia 1920 roku Petlura zawarł układ sojuszniczy z Polską. W 1920 roku oddziały ukraińskie i polskie wkroczyły do Kijowa. Petlura przybył do miasta i witał w nim m.in. Józefa Piłsudskiego i Edwarda Rydza-Śmigłego. Wkrótce rozpoczęła się bolszewicka ofensywa, a Semen Petlura rozpoczął ewakuację personelu wojskowego ze stolicy. Odtąd aż do zawieszenia broni u polskiego boku walczyło prawie 20 tys. ukraińskich żołnierzy. Sam Petlura w tym okresie był jedyną uznawaną międzynarodowo głową państwa Ukrainy. Po wycofaniu uznania Ukraińskiej Republiki Ludowej przez Polaków, co było jednym z warunków traktatu ryskiego, przebywał w Polsce. W 1923 roku wyjechał na zachód Europy. Został zamordowany w Paryżu w 1926 roku. (Fot. Wikimedia Commons)
9. Merian Cooper
Podpułkownik pilot Wojska Polskiego, generał Armii Stanów Zjednoczonych. Przybył do odradzającej się Polski wiedziony wdzięcznością za udział Polaków w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Był organizatorem Eskadry Kościuszkowskiej. Wszystkie swoje boje przyszło mu toczyć na południowym odcinku frontu wojny polsko-bolszewickiej. W kwietniu 1920 roku cała Eskadra wyruszyła wraz z ofensywą wojsk polskich na Kijów. Później, już w czasie odwrotu, stała się pierwszą polską zaporą powstrzymującą całą potęgę konnej armii Budionnego. Dostał się do bolszewickiej niewoli. Trafił pod Moskwę. Tam udało mu się uciec i po przejściu 700 kilometrów dotrzeć w kwietniu 1921 roku na Łotwę, a następnie do Polski. Po zakończeniu wojny z bolszewikami powrócił do Stanów Zjednoczonych. Pracował jako dziennikarz, później rozpoczął karierę w Hollywood. W latach trzydziestych napisał scenariusz oraz współreżyserował film King Kong. W 1952 roku otrzymał Oscara. Zmarł w 1973 roku w San Diego. (Fot. Wikimedia Commons)
10. Wacław Iwaszkiewicz
Generał Wojska Polskiego, wcześniej carskiej armii. Uczestnik wojny rosyjsko-japońskiej oraz I wojny światowej. Od 1917 roku dowódca 3. Dywizji Strzelców Polskich w składzie I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. W 1918 roku jeden z dowódców tworzącego się Wojska Polskiego. W 1919 roku wyruszył na odsiecz Lwowa oblężonego przez siły ukraińskie. Po przebiciu się do Lwowa zastąpił gen. Rozwadowskiego na stanowisku naczelnego dowódcy Wojsk Polskich w Galicji Wschodniej. W okresie walk w Galicji Wschodniej i na Wołyniu wyparł Ukraińców za Zbrucz. Jesienią 1919 roku z powodu złego stanu zdrowia został wyznaczony na dowódcę okręgu generalnego w Warszawie. Podczas bitwy warszawskiej dowodził całym polskim Frontem Południowy. Ponownie bronił Lwowa, tym razem przed Armią Konną Budionnego. Zmarł w 1922 roku w Warszawie. (Fot. domena publiczna)
Piotr Worwa
Bibliografia:
Encyklopedia PWN
Wielcy Polacy. Dowódcy. Leksykon, pod red. Katarzyny Kucharczuk, Fenix, Bełchatów.
Stanisław Wojciechowski, Wojna Polski z Rosją sowiecką 1919-1920, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2011.
Tytułowa grafika: Przegląd oddziałów Wojska Polskiego po zajęciu Wilna 19 kwietnia 1919 roku. Za Józefem Piłsudskim generałowie: Edward Śmigły-Rydz, Stanisław Szeptycki, Kazimierz Sosnkowski. Źródło: Wikimedia Commons
