Czarnogóra jest jednym z najmniejszych państw Półwyspu Bałkańskiego. Jednocześnie, co dla wielu może okazać się zaskakujące, Czarnogóra posiada jedną z najstarszych i najdłuższych historii państwowości w regionie. To właśnie tę historię, historię Czarnogóry w spiżu, poznać można wyruszając szlakiem pomników Podgoricy – czarnogórskiej stolicy.
1. Pomnik Iwana I Crnojevic’a
Pierwsze słowiańskie państwo na obszarze dzisiejszej Czarnogóry – Księstwo Dukli – powstało już na przełomie VIII i IX wieku. Lawirując między sąsiednimi potęgami, raz po raz ulegając wpływom Bizancjum, Serbii i Bułgarii w połowie XI wieku przekształciło się w Księstwo Zety (od nazwy rzeki płynącej nieopodal Skadaru). W 1076 roku, po ciężkich bojach z Bizancjum, opierając się na łacińskim Rzymie, władca Zety Michał I sięgnął po królewską koronę. Do największej potęgi Zete podniósł syn Michała, król Konstantyn Bodin. Do swego państwa przyłączył Raszkę, Bośnię i Zahumle, doprowadził do utworzenia łacińskiego arcybiskupstwa barskiego, a na swym dworze w Skadarze (Szkodra) gościł rycerzy pierwszej wyprawy krzyżowej na czele z jej wodzem Rajmundem z Tuluzy. Niedługo po śmierci Konstantyna Zeta znalazła się w granicach serbskiego państwa dynastii Nemaniczów. Stan ten utrzymał się aż do połowy XIV wieku kiedy władcy z rodów Balšiciów i Cmojeviciów uniezależnili się od Serbii. W tym okresie na Bałkanach pojawili się już Turcy Osmańscy, którzy doprowadzili do upadku państwo serbskie oraz opanowali większość ziem czarnogórskich. Skuteczny opór Turkom, zawierając sojusze z Wenecją, prawie do końca XV wieku stawiał Iwan I Crnojević. To właśnie on postanowił przenieść stolice państwa ze Skadaru, do położonej u podnóża masywu Lovćen, Cetyni. Turcy ostatecznie podbili ziemie Czarnogóry już po śmierci Iwana w 1499 roku. Pomnik Ivana Crnojevica, dzieło rzeźbiarki Mity Živković, znajduje się w parku w pobliżu Gimnazjum „Slobodan Škerović”.
2. Pomnik Piotra I Petrowić-Niegosz’a
Nazwa Czarnogóra upowszechniać zaczęła się w XV wieku. Również na to stulecie przypada kres dominacji w regionie katolicyzmu oraz początek przewag prawosławia. W tym okresie terytoria Serbii i Czarnogóry znajdowały się pod władzą Turcji. Wyjątek stanowiły trudno dostępne, wysokogórskie obszary Czarnogóry, gdzie wokół stolicy w Cetyni powstało niewielkie autonomiczne państewko pod władzą prawosławnych metropolitów tzw. władyków. Był to jedyny taki przypadek na całych tureckich Bałkanach! W 1697 roku władyką został Daniel, który rozpoczął długi proces wyzwalania się państwa czarnogórskiego oraz zapoczątkował ród Petrović, z plemienia Niegosz, rządzący Czarnogórą przez kolejne stulecia. Ostateczne wyzwolenie się Czarnogóry spod wpływów tureckich przypadło na rok 1796. Wtedy to pod wodzą władyki Piotra I Petrowić-Njegos czarnogórscy górale odparli kilka tureckich najazdów, a ich klanowe państwo stało się faktycznie niepodległe. Liczyło wtedy zaledwie 1200 km2 ze 120 tys. mieszkańców skupionych w 36 plemionach, zamieszkujących 240 wiosek. Piotr I rządził Czarnogórą do 1830 roku. Po śmierci został kanonizowany. Dziś jako św. Piotr Cetyński uważany jest za patrona Czarnogóry. Pomnik Piotra I znajduje się w części Parku Uniwersyteckiego.
3. Pomnik Jerzego Czarnego
Czarnogórcy bardzo często utożsamiani byli z Serbami. Oba narody łączyły przecież bezpośrednie sąsiedztwo, bliskość językowa, kulturowa, religijna i historyczna. Właśnie Serbem był Jerzy Czarny, przez Turków nazwany Karađorđe. Urodził się w 1768 roku. Pochodził z rodziny chłopskiej, był niepiśmienny. W młodości trudnił się hodowlą bydła oraz wojaczką, zarówno w szeregach wojsk Habsburskich, jak i oddziałach serbskich hajduków. W 1804 roku jako człowiek doświadczony wojskowo stanął na czele pierwszego serbskiego powstania antytureckiego. W 1806 roku wkroczył do Belgradu, a następnie zmusił Osmanów do podpisania rozejmu. Turcy skuteczny odwet na Serbach wzięli w drugiej fazie konfliktu krwawo tłumiąc serbską rebelie do 1813 roku. Po upadku powstania Jerzy Czarny wyjechał do Austrii, a następnie do Rosji. Do Serbii powrócił w czasie kolejnej serbskiej insurekcji w 1817 roku. Nie dane mu było już jednak stanąć na czele serbskich hajduków. Został zamordowany na rozkaz innego serbskiego przywódcy i pretendenta do władzy w Belgradzie – Milosa Obrenowicia. Rody Obrenowiciów oraz Karadziordziewiczów, potomków Jerzego, będą zresztą konkurować o władzę nad Serbią przez cały XIX wiek. Ostatecznie, po krwawym zamachu stanu, zwycięsko z tego sporu dopiero w 1903 roku wyjdzie dynastia Karadziordziewiczów. Pomnik Jerzego Czarnego znajduje się Parku Karadjordjev i kopią pomnika Karađorđe w Belgradzie.
4. Pomnik Piotra II Petrowić-Niegosz’a
W 1830 roku władyką Czarnogóry został Piotr II, bratanek Piotra I. Był to ostatni władca Czarnogóry łączący w swych rękach godność prawosławnego metropolity oraz władzę świecką. Okazał się światłym przywódcą, który wprowadził Czarnogórę w nowoczesność. Korzystając z finansowego i intelektualnego wsparcia Rosji zmodernizował ustrój państwa. Powołał do życia 16-osoby senat, który składał się z przedstawicieli rodowych klanów i odtąd miał za zadanie służyć radą czarnogórskiemu władyce. Założył gwardię chroniącą granic, wspierał rozwój szkolnictwa oraz niezależność czarnogórskiego kościoła. W Cetyni wzniósł nową rezydencję – Bilardówkę. Twardy opór stawiał tureckim zakusom. Zmarł w 1851 roku. Został pochowany w kaplicy wybudowanej na szczycie masywu Lovćen. W 2013 roku metropolita Czarnogóry ogłosił go świętym. Obecnie jest jednym z najpopularniejszych władców Czarnogóry, a jego górskie mauzoleum stało się turystyczną atrakcją oraz symbolem państwa. Pomnik Piotra II znajduje się przed Teatrem Narodowym Czarnogóry.
5. Pomnik Mikołaja I Petrowić-Niegosz’a
W połowie XIX wieku pod rządami ostatniego władyki Daniela Czarnogóra stała się księstwem. W 1858 roku Czarnogórcy pokonali Turków w bitwie pod Grahovacem, a państwo czarnogórskie zostało ostatecznie uznane na arenie międzynarodowej. Dwa lata później książę Daniel został zamordowany, a władzę przejął jego bratanek Mikołaj I. Rządził Czarnogórą prawie sześć dekad! Współdziałając z Serbią i Rosją, w kilku wojnach z Turcją, uzyskał dla Czarnogóry dostęp do Adriatyku w rejonie miasta Bar oraz nabytki terytorialne w rejonie Podgoricy. Zreformował administracje i wojsko, nadał państwu konstytucję, a w 1910 roku ogłosił się królem. Swoje córki jako żony wysłał na liczne europejskie dwory, na czele z królewskim dworem we Włoszech i Serbii. Do I wojny światowej dołączył u boku Serbii w kontrze do państw centralnych. W 1916 roku wojska austro-węgierskie rozgromiły oddziały czarnogórskie oraz rozpoczęły niszczącą okupację Czarnogóry. Mikołaj uciekł za granicę. Tronu już nie odzyskał. Zdetronizowany w 1918 roku. Pomnik króla Mikołaja znajduje się w parku na bulwarze przy alei Piotra Cetyńskiego.
6. Pomnik Nikola Tesli
Po zakończeniu I wojny światowej Czarnogóra stała się częścią, rządzonego przez serbską dynastię Karadordeviciów, Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, późniejszej Jugosławii. Czarnogórcy, ze swą ponad 200 tys. populacją, okazali się zaledwie mieszkańcami Okręgu Zeta potężnego Królestwa Jugosławii. Na niewiele zdały się wystąpienia zwolenników dawnej dynastii z lat 1919-1924. Państwo zostało zdominowane przez Serbów, a powstałe wtedy antagonizmy w Czarnogórze obserwować można po dziś dzień. Ich śladem jest m.in. skomplikowana sytuacja religijna. Serbska Cerkiew Prawosławna nie uznaje Cerkwii Czarnogórskiej, ani jej roszczeń do kościelnych majątków. Największą świątynią stołecznej Podgoricy jest serbski Sobór Zmartwychwstania Pańskiego. W jego sąsiedztwie znajduje się pomnik Nikola Tesli. Syna serbskiego popa, wielkiego wynalazcy, twórcy silnika elektrycznego zasilanego prądem zmiennym, jednego z największych umysłów przełomu wieków XIX i XX.
7. Pomnik Heleny Petrowić-Niegosz
Helena urodziła się w 1873 roku jako córka władcy Czarnogóry, Mikołaja I. W dzieciństwie uzyskała znakomite wykształcenie. W 1896 roku została żoną włoskiego następcy tronu Wiktora Emanuela III. Od swego męża była wyższa o prawie 30 cm (Helena miała 180 cm wzrostu, jej małżonek 152 cm). W 1900 roku, po wstąpieniu jej męża na włoski tron, została królową Włoch. Zaangażowana w działalność charytatywną, studiowała medycynę, w okresie I wojny światowej pracowała jako pielęgniarka. Przez papieża Piusa XI nagrodzona Złotą Różą. W okresie II wojny światowej próbowała zabezpieczyć los okupowanej przez Włochów, a potem Niemców, Czarnogóry oraz swych królewskich krewnych z rodu Petrowić-Njegos. W 1943 roku, po odsunięciu od władzy przez króla Mussoliniego oraz próbie podpisania separatystycznego rozejmu z Aliantami, wraz z królewskim małżonkiem, schroniła się na południu Włoch. Mniej szczęścia miała jej córka Mafalda, która została aresztowana przez Niemców i poniosła śmierć w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Po zakończeniu II wojny światowej na wygnaniu w Egipcie i Francji. Zmarła w 1952 roku. Jej pomnik znajduje się w pobliżu Pałacu Królewskiego.
8. Pomnik Partyzantów
Jugosławia została podbita przez Niemców i Włochów w 1941 roku. Opór Czarnogórców został krwawo stłumiony przez oddziały włoskie. W maju 1941 roku Włosi powołali do życia marionetkowe Królestwo Czarnogóry zarządzane przez włoskich gubernatorów. Po 1943 roku, po upadku Włoch Mussoliniego, bezpośrednią kontrolę nad Czarnogórą przejęli Niemcy. Coraz silniejsze stawały się oddziały partyzanckie, rosła pozycja komunistycznej partyzantki Tito. W 1944 roku Podgorice zniszczyły ciężkie bombardowania aliantów. Szacuje się, że na terenie Czarnogóry do 1945 roku zginęło około 37 tys. Czarnogórców. Pomnik Partyzantów został wzniesiony na Wzgórzu Goric w latach 50. Miał upamiętniać czarnogórski opór i ofiary poniesione w czasie II wojny światowej. Jego autorami byli rzeźbiarz Drago Durović oraz architekt Vojislav Đokić. Pomnik został ukończony po czterech latach prac 13 lipca 1957 roku. Otrzymał formę baldachimu wykonanego z wapiennych bloków, pod którym znajduje się krypta mauzoleum. Złożono w niej szczątki 68 partyzantów czarnogórskich. Wejścia do krypty strzegą dwie czterometrowe figury czarnogórskich bojowników.
9. Pomnik Tito
W listopadzie 1945 roku powstała komunistyczna Jugosławia. W jej skład weszła Ludowa Republika Czarnogóry. Mimo, że najmniejsza, ściśle współpracując z Serbią (25% Czarnogórców mieszkało na serbskim terytorium), zapewniła sobie znaczącą pozycję w ramach jugosłowiańskiej federacji. Była też ważnym beneficjentem inwestycji państwowych. W Czarnogórze wybudowano port i stocznie w Barze, rozbudowano linie kolejowe oraz huty. Jugosławią aż do swej śmierci w 1980 roku żelazną ręką rządził marszałek Tito. Josip Tito urodził się w 1892 roku w chłopskiej rodzinie na pograniczu słoweńsko-chorwackim. Przeszedł przez fronty I wojny światowej oraz chaos rewolucji październikowej. Do Jugosławii wrócił w 1920 roku wkrótce stając się ważnym działaczem Komunistycznej Partii Jugosławii. W okresie II wojny światowej przywódca komunistycznej jugosłowiańskiej partyzantki. Korzystając ze wsparcia Aliantów oraz poparcia Stalina praktycznie samodzielnie wyzwolił Jugosławię. Po II wojnie światowej faktyczny władca Jugosławii – pełnił stanowiska premiera i prezydenta, nadał sobie tytuł marszałka. W 1948 roku zerwał współpracę z Moskwą. Umiejętnie lawirując między ZSRS, a Zachodem rządził państwem jako dyktator. W latach 1946-1992 stolica Czarnogóry, Podgorica, na cześć marszałka nosiła nazwę Titograd. Pomnik Tito znajduje się przy moście Jovanovića i jest kopią pomnika, który znajduje się w miejscu narodzin dyktatora w Kumrovcu w Chorwacji.
10. Pomnik Władimira Wysockiego
Po rozpadzie Jugosławii Czarnogóra pozostała w związku z Serbią tworząc Federalną Republikę Jugosławii. W 2003 roku państwo przekształciło się w konfederację o nazwie Serbia i Czarnogóra. Było to preludium do całkowitego uniezależnienia się Czarnogóry. W 2006 roku 55,5% Czarnogórców w referendum powszechnym zagłosowało za proklamacją niepodległości. Warto wspomnieć, że międzynarodowy próg uznania referendum za wiążące wynosi… 55%. Pomnik Władimira Wysockiego – rosyjskiego barda mieszkającego przez pewien czas w Podgoricy, autora wiersza „Dla Czarnogórców” – dar Moskwy dla miasta Podgorica, jest jednym z przykładów rosyjskich wpływów na Bałkanach. Władcy Czarnogóry ściśle współpracowali z Rosją już w XVIII wieku. Dla walczących z Turkami Czarnogórców prawosławni Rosjanie jawili się jako naturalny sojusznik. Rosyjskie oddziaływanie w dwudziestoleciu międzywojennym umocnili „biali” uciekinierzy z sowieckiej Rosji, a w okresie II wojny światowej komunistyczna partyzantka. Rosja była jednym z pierwszych państw, które uznały niepodległość Czarnogóry w 2006 roku, jednocześnie rozpoczynając gospodarczą ekspansję w tym kraju. Innymi narzędziami poszerzania rosyjskich wpływów stały się rosyjskojęzyczne media oraz Serbska Cerkiew Prawosławna. Ponadto w Czarnogórze mieszka też około 14 tys. Rosjan. Ważnymi znakami rosyjskiej obecności w Podgoricy są jeszcze ufundowana przez Rosje kładka dla pieszych (w sąsiedztwie statuy Wysockiego) oraz pomnik Puszkina.
Piotr Worwa
Bibliografia:
Czerwiński Maciej, Tożsamość i granice, „Dzieje Bałkanów”, POLITYKA, 4/2023, s. 96-99.
Hebda Wiktor, Kształtowanie się państwowości Czarnogóry, Politeja, nr 1/2012, s. 359-388.
Kubiak Krzysztof, Marszałek Josip Broz-Tito, „Dzieje Bałkanów”, POLITYKA, 4/2023, s. 120.
Łakota-Micker Małgorzata, Współczesne rosyjskie i serbskie wpływy w Czarnogórze – wybrane przykłady, Horyzont Polityki, nr 14/2023, s. 167-185.
Czarnogóra. Historia, Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl
Let’s Podgorica, podgorica.travel
Tytułowa grafika: Wieża Zegarowa w Podgoricy. Wszystkie zdjęcia użyte w artykule zostały wykonane przeze mnie w 2024 roku.
