Białorusini – dziedzice Wielkiego Księstwa

Białoruskie ziemie rozpościerają się na Nizinie Wschodnioeuropejskiej, w dorzeczu Niemna i Dniepru. Od wieków zamieszkują je potomkowie Słowian i Bałtów. Na przestrzeni dziejów białoruskie równiny okazały się teatrem działań wszystkich regionalnych potęg, stając się w końcu podstawą do budowy jednej z nich – Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Biała Ruś

Pierwsze organizmy państwowe na ziemiach dzisiejszej Białorusi powstały w średniowieczu. Były to ruskie księstwa, które w X wieku znalazły się w granicach potężnej Rusi Kijowskiej. Wraz ze chrztem Rusi w 988 roku, na ziemiach białoruskich pojawiło się chrześcijaństwo obrządku wschodniego. Rozbicie dzielnicowe Rusi oraz mongolskie najazdy doprowadziły do ostatecznego upadku ruskiej państwowości w XIII wieku. Sytuację tę wykorzystała Litwa, która w latach 1240–1392 podbiła większość zachodnich księstw ruskich. Dziwny był to jednak podbój. Bo mimo, że Litwini pokonali Rusinów militarnie, to jednocześnie całkowicie ulegli im kulturowo. Podstawą prawa Wielkiego Księstwa stało się ruskie prawo zwyczajowe i pisane, zebrane i uporządkowane w statutach litewskich. Językiem państwowym uznany zaś został język ruski (starobiałoruski). Od końca XIV wieku rozpoczęła się wspólna polsko-litewska historia, której ważną częścią stali się również Rusini. Ruskie oddziały sławą okryły się w wielu wojnach państwa polsko-litewskiego. Do legendy przeszły smoleńskie pułki wojujące pod Grunwaldem w 1410 roku. Po unii lubelskiej w 1569 roku i przyłączeniu do Polski województw wołyńskiego, bracławskiego i kijowskiego, ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego ograniczyły się już tylko do ziem litewskich i białoruskich. W tym samym okresie w języku polskim ugruntowała się również nazwa Białej Rusi. Bo choć polscy kronikarze i historycy wspominali ją już od XIV wieku, to ostateczny kształt, najbardziej zbliżony do dzisiejszych granic białoruskich, nadał Białej Rusi Marcin Kromer, w swym „Opisie Polski” z 1575 roku.

Pierwszy Białorusin

W XVI wieku w Rzeczpospolitej pojawiły się pierwsze echa, mającej obudzić się dopiero za kilkaset lat, białoruskiej świadomości narodowej. Franciszek Skaryna, urodzony w Połocku humanista i drukarz, wykonał przekład 22 ksiąg Starego Testamentu na język ruski (starobiałoruski) i wydał go w Pradze w latach 1517–1519. Z kolei na 1588 rok datuje się pierwsze udokumentowane użycie nazwy „Białoruś”. Autorem tego określenia był połocki szlachcic Salomin Rysiński, który na uniwersytecie w Altdorfie przedstawiał się jako Białorusin. XVII wiek był okresem wojen i niepokojów dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i całej Rzeczpospolitej. Napięcia społeczne budziła skomplikowana sytuacja religijna na ziemiach ruskich. Spolonizowane ruskie elity masowo przechodziły na katolicyzm, a po reformacji na kalwinizm. W 1569 roku w Rzeczpospolitej zawarta została unia brzeska, czyli połączenie Cerkwi prawosławnej z Kościołem łacińskim. Część duchownych prawosławnych i wyznawców prawosławia uznała papieża za głowę Kościoła i przyjęła dogmaty katolickie, jednocześnie zachowując obrządek grecki. Odtąd prawosławna społeczność Rzeczpospolitej bezpowrotnie podzieliła się na zwolenników unii – unitów i przeciwników – dyzunitów. Znaczną część ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego swym zasięgiem objęło również kozackie powstanie Chmielnickiego. Na ziemiach białoruskich krwawo stłumił je hetman Janusz Radziwiłł.

Białoruscy pułkownicy

W 1654 roku na osłabioną wojną domową Rzeczpospolitą, runęła 80 tys. armia rosyjska. Zaczynał się rosyjski potop. W chaosie krwawej wojny, na ziemiach Wielkiego Księstwa, objawił się wkrótce mieniący się tytułem „pułkownika białoruskiego” Konstanty Pokłoński. Lawirując między Moskwą i Kozakami, wzorem Chmielnickiego, próbował wykroić dla siebie… Białoruś. Zebrał pod swoją komendą kilka tysięcy białoruskich hajduków, a na swą „stolicę” obrał Mohylew. Pokłoński utrzymał się w Mohylewie tylko do 1655 roku. W kolejnych latach stracił wszelki wpływ na bieg wydarzeń na ziemiach białoruskich. Tytuł pułkownika białoruskiego przypadł już komu innemu. Przyjęli go Iwan Nieczaj i Dzienis Muraszka. Okupowana przez Moskwę Białoruś powoli budziła się z marazmu. Do walki poderwali się chłopi, mieszczanie i szlachta. Nieczaj zamknął się w Starym Bychowie i do upadłego bronił się przed wojskami moskiewskimi. Na odsiecz szedł mu Maruszka. Przeciwko carowi zbuntował się Mohylew. Na Ukrainie Iwan Wyhowski, który stanął na czele Kozaków po śmierci Chmielnickiego, porozumiał się z Rzeczpospolitą i wystąpił przeciwko Moskalom. W 1658 podpisano ugodę hadziacką. Powstawała Rzeczpospolita Trojga Narodów…

Wiek wojen

Wojna trwała długo. Wyhowski stracił hetmańską buławę na Ukrainie, na Białorusi Nieczaj wpadł w rosyjskie ręce i poszedł na Sybir. Ugoda hadziacka nigdy nie weszła w życie. Walczące strony rozejm zawarły dopiero 30 stycznia 1667 roku w Andruszowie. Rzeczpospolita traciła Smoleńsk, Kijów i całe Zadnieprze. Lata wojny na białoruskich ziemiach zebrały straszliwe żniwo. Z prawie 3 mln mieszkańców w 1648 roku, w 1667 roku pozostało ich niespełna 1,5 mln. Wojewódzko połockie straciło prawie 75% mieszkańców, mścisławskie około 70%. Miasta i wsie leżały w ruinie, pola stały odłogiem. Upadła kultura, osłabła tolerancja. Przez trzydzieści lat po wojnie z Moskwą w Wielkim Księstwie wydano tylko dwadzieścia książek w języku ruskim. Ostatnią książkę po rusku przed rozbiorami wydrukowano w 1722 roku w Supraślu. Ostatni prawosławny senator w Wielkim Księstwie Litewskim – Aleksander Ogiński – umarł w 1667 roku. Kościół prawosławny został wyparty przez, związany unią z katolikami, kościół unicki. Pod koniec XVII wieku na czele Unitów stał, nazywający się Rusinem Białym, Cyprian Żochowski. Upadku Wielkiego Księstwa dopełniła wojna północna, która rozgorzała na początku XVIII wieku. Mordy, zniszczenia, grabieże, epidemia dżumy, przemarsze wojsk szwedzkich i moskiewskich zamieniły białoruskie ziemie w pustynie. Spłonął Mohylew i Witebsk, Rosjanie wysadzili też najstarszą białoruską świątynię – Sobór Sofijski w Połocku. Na Białej Rusi przetrwało zaledwie 1,5 mln mieszkańców. Liczba ludności do stanu z przed „Potopu” powróciła dopiero w okresie rozbiorów Rzeczpospolitej z końcem XVIII wieku. Wtedy też wszystkie białoruskie ziemie znalazły się w granicach carskiej Rosji jako gubernia białoruska.

„Kocham Białoruś”

Większość z polskich powstań narodowych w XIX wieku swym zasięgiem objęło również Białoruś. Szczególne dla mieszkańców Białorusi okazało się powstanie styczniowe. W dawnym Wielkim Księstwie walki wybuchły w lutym 1863 roku. Do powstania poszła nie tylko szlachta. Do walki ruszyli także chłopi. W samej tylko guberni grodzieńskiej około 30% uczestników powstania miało pochodzenie chłopskie. Hasłem powstańców było: „Kogo kochasz? – Kocham Białoruś”. Na czele powstania stanął Konstanty Kalinowski. Był polskim szlachcicem, jednocześnie odczuwał jednak silne przywiązanie do swej białoruskości. W konspiracji założył organizację, która wydawała w języku polskim i białoruskim gazetę „Mużycka Prawda”. W 1863 roku objął stanowisko komisarza Rządu Narodowego na województwo grodzieńskie, stając się jednym z najsłynniejszych dowódców powstania styczniowego. Jego agitacja wśród mieszkańców wsi sprawiła że, powstańcze oddziały działające na Białorusi miały największy odsetek chłopów w całym powstaniu. Był tak skuteczny, że wkrótce objął dowództwo nad powstaniem na ziemiach całego Wielkiego Księstwa. W ręce Rosjan wpadł w 1864 roku. Został skazany na karę śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 22 marca 1864 roku na placu Łukiskim w Wilnie. Pamięć o powstaniu i jego bohaterach przetrwała na białoruskiej wsi. Na drzewach na jednym z wzgórz pod Grodnem gdzie w 1863 i 1864 roku Rosjanie wieszali powstańców jeszcze przez długie lata okoliczna ludność wywieszała święte ikony i ruszniki – wyszywane pasy materiału symbolizujące więź człowieka z jego przodkami. Drzewa wycieli Sowieci…

Żołnierze Bałahowicza

Pierwsze próby budowy niepodległej Białorusi podjął I Kongres Wszechbiałoruski, który 25 marca 1918 roku w Mińsku proklamował niepodległość Białoruskiej Republiki Ludowej. Tworzące się zalążki Białoruskiej Republiki Ludowej nie zdołały rozwinąć się w niepodległe państwo. Po 1918 roku Białoruś zajęła ważne miejsce w federacyjnych koncepcjach Józefa Piłsudskiego. W czasie wojny polsko-bolszewickiej próby budowy niezależnego państwa białoruskiego podjął gen. Stanisław Bułak-Bałahowicz. Jego oddziały walczyły z bolszewikami od 1918 roku, wsparły rodzącą się niepodległość Estonii, oraz biły się u boku Wojska Polskiego. Po zawarciu rozejmu w 1921 roku i zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej Bułak-Bałahowicz kontynuował walkę. Na czele 20 tys. wojska składającego się z Białorusinów, białych Rosjan, Kozaków i innych ochotników uderzył na bolszewików. Posuwał się wzdłuż Prypeci, zdobył Mozyrz i 10 listopada 1920 roku proklamował niepodległość Białorusi. Po kilku dniach został jednak zmuszony do odwrotu przez kontrofensywę bolszewicką. Jego oddziały zostały rozbite, a on sam wycofał się do Polski. Nad Wisłą zamieszkał na stałe. W 1939 roku na czele ochotników bronił Warszawy. Zginął 10 maja 1940 roku podczas próby aresztowania przez gestapo.

Białoruskie Kresy

W dwudziestoleciu międzywojennym białoruskie ziemie znalazły się w granicach Polski i ZSRR. W II Rzeczpospolitej Białorusini stanowili trzecią mniejszość narodową, która liczyła prawie 2 mln obywateli, co stanowiło 6% wszystkich mieszkańców kraju. Białoruska mniejszość składała się głównie z ubogich mieszańców wsi i charakteryzowała się niską świadomością narodową. Władze polskie od początku dążyły do polonizacji społeczności białoruskiej, pomijając aspiracje nielicznych białoruskich elit.

Skrwawiona Białoruś

Tragiczna była sytuacja Polaków i Białorusinów zamieszkujących Związek Radziecki. W czasie operacji polskiej przeprowadzonej przez NKWD w latach 1937-1938 eksterminacji poddana została białoruska inteligencja. Śmierć poniosło m.in. ponad dwustu białoruskich pisarzy. Polacy i Białorusini byli mordowani w lesie w Kuropatach pod Mińskiem. Łącznie w ramach operacji polskiej NKWD zamordowało w republice białoruskiej prawie 18 tys. osób. W większości byli to Polacy, ale także Białorusini i Żydzi. Jeszcze większe zbrodnie spadły na ludność Białorusi po wybuchu II wojny światowej. Na ziemiach białoruskich skumulowała się zbrodnicza działalność totalitaryzmów niemieckiego i sowieckiego. W latach 1939-1941 w wyniku sowieckich aresztowań, mordów i zsyłek zginęło kilkadziesiąt tysięcy osób. Po ataku Hitlera na ZSRR w 1941 roku, w czasie niemieckiej okupacji, na Białorusi zamordowanych zostało 1,6 mln ludzi – radzieckich jeńców, Żydów, Białorusinów i Polaków. W tym okresie mordów na ludności białoruskiej dokonywała też sowiecka partyzantka. Jej ofiarą padło kilkadziesiąt tysięcy osób.

Rozsądne i ostrożne wydaje się ogólne oszacowanie liczby ofiar śmiertelnych na terytorium obecnej Białorusi w latach II wojny światowej na dwa miliony. Ponad milion osób zbiegł ponadto przed Niemcami, a kolejne dwa miliony deportowano jako robotników przymusowych lub wysiedlono z innych powodów. Poczynając od 1944 roku, Sowieci deportowali jeszcze ćwierć miliona ludzi do Polski, a kolejne dziesiątki tysięcy do GUŁagu. Do końca wojny zginęła lub została przemieszczona połowa ludności Białorusi. Nie stało się tak w żadnym innym kraju europejskim. (Timothy Snyder, „Skrwawione Ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem”)

Ostatni dyktator

Po 1944 roku Białoruś ponownie znalazła się w granicach Związku Radzieckiego. Przez kolejne dziesięciolecia nastąpił napływ ludności rosyjskiej oraz intensywna rusyfikacja ludności rodzimej. Język białoruski praktycznie zaniknął. Kraj powoli podnosił się ze zniszczeń wojennych. Po rozpadzie ZSRR 25 sierpnia 1991 roku Białoruś ogłosiła niepodległość. W 1994 roku wybory prezydenckie wygrał Aleksander Łukaszenko. Bardzo szybko zaprowadził w kraju rządy autorytarne, rozpoczął proces zwalczania opozycji, przejął media. Politykę zagraniczną oparł o współpracę z Rosją. Białorusią rządzi po dziś dzień pozostając ostatnim dyktatorem Europy.

Przyjaciele ze wschodu

Pomimo wieloletniej rusyfikacji w białoruskim społeczeństwie przetrwały odległe tradycje Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczpospolitej Wielu Narodów. W Białorusinach ciągle żyje sentyment do tych historycznych państw, i sympatia do Polski. Narodową dumą mieszkańców Białorusi stał się Nieśwież – siedziba Radziwiłłów. Ten potężny litewski ród Białorusini już dawno uznali za swój. Ważne miejsce w narodowej pamięci zajmuje bitwa pod Orszą. Dla wielu to wielkie zwycięstwo, które wojska polsko-litewskie odniosły w 1514 roku nad Moskalami, stało się zwycięstwem białoruskim. Moskiewskie armie bił wtedy przecież nie kto inny, a kniaź Konstanty Ostrogski. Innymi bohaterami dzisiejszej Białorusi są Tadeusz Kościuszko, Adam Mickiewicz i Konstanty Kalinowski. Pogrzeb tego ostatniego, który odbył się w listopadzie 2019 roku, zgromadził w Wilnie tysiące Białorusinów. Pod historycznymi biało-czerwono-białymi flagami, Białorusi pokazali wtedy wyraźnie, że czas postsowieckich sentymentów nad Niemnem i Prypecią mija bezpowrotnie.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Kałążny Adam, Białoruś. Zapomniany przyjaciel, Nowa Konfederacja, 17.04.2014 r.

Krajewski Kazimierz, Stanisław Bułak-Bałahowicz i jego żołnierze, „Biuletyn IPN. Pismo o najnowszej historii Polski”, 1-2/2020, s. 48-60.

Łatyszonek Oleg, Od Rusinów Białych do Białorusinów. U źródeł białoruskiej idei narodowej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006.

Moszyńska Anna, Naworski Zbigniew, Mniejszość białoruska i jej Kościół u schyłku istnienia II Rzeczypospolitej, „Studia Prawnoustrojowe”, nr 26/2014, s. 187-202.

Snyder Timothy, Skrwawione Ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Znak Horyzont, Kraków 2018.

Białoruś. Historia, encyklopedia.pwn.pl

Konstanty Kalinowski – przywódca Powstania Styczniowego na Litwie, Polskie Radio, 22.11.2019 r.

Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczpospolitej, pod red. Michała Kopczyńskiego i Wojciecha Tygielskiego, Muzeum Historii Polski, Warszawa 2010.

Tytułowa grafika: Dożynki w Głębokiem. Delegacja chłopów białoruskich. 1934 rok. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe