Mitawa (Jełgawa) – stolica książąt Kurlandii

Jełgawa to ponad 50 tys. miasto położone w stosunkowo niewielkiej odległości od łotewskiej stolicy – Rygi. W polskiej historii na stałe zapisało się jako Mitawa – stolica Księstwa Kurlandii i Semigalii. Wspaniałą pamiątką tego okresu jest miejscowy pałac, dawna siedziba kurlandzkich książąt. Perła architektury, która nieustannie zaprasza w podróż śladami historii najwierniejszego lennika Rzeczpospolitej.

W państwie Kawalerów Mieczowych

W X wieku tereny, które obecnie zajmuje miasto Jełgawa zamieszkiwało łotewskie plemię pogańskich Zemgałów. W kolejnych stuleciach na podbój tych ziem ruszyły z Zachodu krucjaty Niemców i Skandynawów. To właśnie w tym kontekście w XIII wieku Jełgawa pojawia się pierwszy raz w historycznych źródłach pisanych. W latach 60. XIII wieku Konrad von Mandern, wielki mistrz niemieckiego Zakonu Kawalerów Mieczowych, rozkazał wznieść w tym miejscu zamek. Twierdza, z niemiecka nazwana Mittau, wkrótce stała się oparciem dla ostatecznego podboju plemion Zemgałów oraz punktem wyjścia do dalszej ekspansji, już na tereny pogańskich Litwinów. W cieniu zamku stopniowo rozwijać zaczęło się również miasto. We władzy rycerzy-zakonników Jełgawa pozostała aż do połowy XVI wieku. To właśnie wtedy, wzorem Zakonu Krzyżackiego, ostatni wielki mistrz Gotard Kettler zdecydował się na sekularyzacje zakonu Kawalerów Mieczowych. Coraz mocniej zagrożony przez Moskwę 5 marca 1562 roku złożył w Rydze hołd przedstawicielom polskiego króla Zygmunta Augusta. Obecny od średniowiecza nad Bałtykiem Zakon Kawalerów Mieczowych przechodził do historii. Inflanty oraz miasto Ryga wcielone zostały do państwa polsko-litewskiego. Nad pozostałymi terenami, nazwanymi Księstwem Kurlandii i Semigalii, już jako świecki książę, władać miał Gotard Kettler oraz jego potomkowie. Stolicą księstwa została… Mitawa.

Stolica Kurlandii i Semigalii

W 1566 roku książę Gotard Kettler na swą rezydencję wybrał jełgawski zamek. Po ukończeniu prac remontowych w 1568 roku zamieszkał w jego murach wraz z całym kurlandzkim dworem. Samej Mitawie nadał prawa miejskie oraz herb – głowę jelenia w koronie na czerwonym tle. Patronował również rozbudowie miasta. To w tym okresie powstały kościoły św. Trójcy i św. Anny. Co ciekawe kościół św. Trójcy okazał się pierwszą nowowybudowaną świątynią luterańską w Europie (wcześniejsze były po prostu przejętymi przez protestantów dawnymi kościołami katolickimi). Rozbudowę Mitawy prowadzili również następcy księcia Gotarda. Najwybitniejszy władca Kurlandii – książę Jakub – ufortyfikował książęcą rezydencję oraz miasto, wybudował kanał z wodą pitną oraz drukarnię. Kolejni władcy z dynastii Kettlerów wiernie stali u boku Rzeczpospolitej. Kurlandzkie posiłki, niejednokrotnie prowadzone przez samych książąt, dzielnie stawały w wojnach z Moskwą, Szwecją, a nawet Turcją. Liczne wojny, które w XVII wieku Rzeczpospolita toczyła ze Szwecją, odbiły się także na losach stołecznej Mitawy. W 1621 roku miasto zdobyły wojska szwedzkiego króla Gustawa II Adolfa. Odtąd szwedzkie oddziały u bram Mitawy pojawiały się regularnie. W 1658 roku, w dobie szwedzkiego potopu, Szwedzi posunęli się nawet do uprowadzenia kurlandzkiego księcia. Ich ofiarą padł wtedy książę Jakub Kettler. Wolność odzyskał dopiero dwa lata później na mocy pokoju w Oliwie. Szwedzkie grabieże oraz podbój doprowadziły do załamania się gospodarki znakomicie rozwijającego się księstwa, które w szczytowym momencie rozwoju pochwalić mogło się nawet zamorskimi koloniami w afrykańskiej Gambii oraz na karaibskim Tobago.

Pałac Książąt Kurlandii

Ostatni władca Kurlandii z rodu Kettlerów umarł bezpotomnie w 1737 roku. Romans z Anną Iwanówną, wdową po jednym z Kettlerów, a później carycą Rosji, wyniósł do władzy w księstwie inflanckiego szlachcica Ernesta Jana Birona. W miejscu starego zamku Kawalerów Mieczowych postanowił on wznieść nową, wspaniałą rezydencję. Siedziba Kettlerów została wysadzona w powietrze, a w 1738 roku rozpoczęła się budowa rokokowego pałacu autorstwa rosyjskiego architekta Francesco Bartolomeo Rastrelliego. Prace budowalne przeprowadzone zostały w dwóch etapach, najpierw w latach 1738-1740, a następnie w latach 1763-1771. W 1740 roku w podziemiach pałacu przygotowana została krypta, do której przeniesione zostały doczesne szczątki władców Kurlandii oraz członków ich rodzin. W sumie miejsce wiecznego spoczynku znalazło tam 24 członków dynastii Kettlerów oraz 6 przedstawicieli rodu Bironów.  Książęca krypta w podziemiach pałacu w Jełgawie jest największą tego typu nekropolią na Łotwie. Do dnia dzisiejszego w jej wnętrzu zobaczyć można 21 sarkofagów oraz 9 trumien. Rodzinie Bironów Mitawa zawdzięczała również pierwszą miejską bibliotekę publiczną oraz Akademię Piotra (Academia Petrina). Rozbiory Rzeczypospolitej oznaczały też koniec Księstwa Kurlandii i Semigalii. 26 października 1795 roku caryca Katarzyna II zmusiła Piotra Birona, ostatniego księcia Kurlandii, do abdykacji. Dawne lenno Rzeczpospolitej stało się rosyjską gubernią, a pałac książąt kurlandzkich został jedną z wielu rezydencji carskiej rodziny Romanowów. Odtąd w jego murach na stałe urzędowała rosyjska administracja. Blisko dekadę, w latach 1798-1807, zamieszkiwał go również, uchodzący na Wschód przed Wielką Rewolucją Francuską, hrabia Prowansji i książę Andegawenii, przyszły król Francji – Ludwik XVIII. W 1812 roku w pałacu zorganizowany został szpital armii napoleońskiej.

Wojny i okupacje

Druga połowa XIX to okres szybkiego rozwoju Jełgawy i okolicznych terenów. Na przyległych obszarach zniesiona została pańszczyzna, miasto zostało połączone linią kolejową z Rygą, otwarty został Wydział Rolniczy, postępowała industrializacja oraz rosła liczba ludności. W przededniu I wojny światowej w Jełgawie znajdowało się 67 fabryk, w których zatrudnienie znajdowała znaczna część z 30 tys. mieszkańców. Miasto stało się również ważnym miejscem budzenia się łotewskiej, a także litewskiej świadomości narodowej (w Jełgawie studiował m.in. przyszły prezydent Litwy Antanas Smetona). Wiek XX i jego dwie wojny światowe nie oszczędzały miasta. W dobie pierwszego światowego konfliktu przez Jełgawę przetoczyła się niemiecka armia, bolszewicy oraz awanturnicy z oddziałów „białego” generała Bermonta-Awałowa, którzy m.in. doszczętnie ograbili i zniszczyli pałac kurlandzkich książąt. Najeźdźcy ze wschodu, zarówno czerwoni, jak i biali, nie oszczędzili nawet krypty dawnych władców księstwa. W 1918 roku Jełgawa znalazła się w granicach niepodległej Łotwy. Pod koniec lat 30. w pałacu ulokowana została Akademia Rolnicza. Kres łotewskiej niepodległości przyniosła sowiecka aneksja roku 1940. Okupacje sowieckie oraz niemiecka doprowadziły do praktycznie całkowitej zagłady miasta. Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległo prawie 90% budynków w Jełgawie. Śmierć poniosło również wielu mieszkańców miasta. Sowieci zlikwidowali mniejszość niemiecką, Niemcy wymordowali Żydów. Po wojnie do miasta sprowadzono tysiące rosyjskich osadników.

Współczesna Jełgawa

Po zakończeniu II wojny światowej Jełgawa, tak jak i cała Łotwa, znalazła się w granicach ZSRS. Miasto powoli podnosiło się z ruin. W latach 1957-1965 odremontowany został pałac książąt Kurlandii. Zabudowania zostały przystosowane do potrzeb Łotewskiej Akademii Rolniczej. Rozwijał się przemysł, powstało wiele fabryk w tym zakład produkujący autobusy RAF. Rosła liczba rosyjskich mieszkańców miasta. W tym stanie Jełgawa doczekała rozpadu Związku Radzieckiego oraz proklamacji niepodległości Łotwy w 1991 roku. Obecnie Jełgawa jest jednym z najważniejszych łotewskich miast. Z powodzeniem funkcjonuje jako centrum turystyczne i akademickie. Wizytówką miasta niezmiennie od stuleci pozostaje też pałac książąt Kurlandii, najwierniejszych lenników Rzeczpospolitej.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Morys-Twarowski Michael, Polskie Imperium, Ciekawostki Historyczne, Kraków 2016.

Uzule-Fons Sandra, Znikające plemiona, „Dzieje wokół Bałtyku”, POLITYKA, 4/2020, s. 34-37.

History, Jelgava in short, jelgava.lv

History of the Palace, jelgavaspils.lv

The Family Vault of the Dukes of Courland, Rundāles pils muzejs, 2017.

Tytułowa grafika: Rynek w Mitawie (Jełgawie), 1890 rok. Źródło: Wikimedia Commons