Pałac w Wilanowie czyli Arkadia króla Jana III Sobieskiego

Pałac w Wilanowie to perła polskiego baroku. Wspaniała rezydencja już u początków swej historii stała się wizytówką swojego założyciela, legendarnego zwycięzcy spod Chocimia i Wiednia, króla Jana III Sobieskiego. Jest tak zresztą do dzisiaj bo choć Wilanów na zawsze opuścili polscy królowie, to królewski majestat pozostanie w nim już na zawsze!

Pałac króla Jana

Wilanowska posiadłość została zakupiona przez króla Jana III Sobieskiego w roku 1677. Wcześniej, jako Milanów, należała najpierw do rodu Milanowskich, a potem do Bogusława Leszczyńskiego, podkanclerzego koronnego, ojca przyszłego króla Stanisława. Przez Jana Sobieskiego została nabyta nieoficjalnie, za pośrednictwem jego przyjaciela Marka Matczyńskiego (zgodnie z prawem polski król nie mógł nabywać dóbr ziemskich). To właśnie polskiemu królowi Milanów zawdzięcza swą obecną nazwę „Villa Nova”, która z czasem spolszczona została w swojsko brzmiący Wilanów. Historia wilanowskiej rezydencji rozpoczęła się od niepozornego dworu. Budowa obecnego pałacu ruszyła w latach 80. XVII wieku. Włoski architekt Augustyn Locci zaprojektował wtedy parterową budowlę z umiejscowionymi w narożnikach czterema alkierzowymi wieżami. W kolejnej dekadzie królewski dwór okazał się za ciasny dla rosnącej królewskiej rodziny, został więc rozbudowany uzyskując formę włoskiej rezydencji. Budynek zyskał kolejne piętro, a elewacja nabrała rysu porządku korynckiego. Wnętrza wypełniły malowidła nadwornego malarza króla Jerzego Eleutera Szymonowicz-Siemiginowskiego. Północna część pałacu, wraz z jego wyposarzeniem i zdobieniami, poświęcona została królowej Marysieńce, południowa królowi Janowi. Na frontonie znalazła się złocista kula słoneczna, nie zabrakło również miejsca na herbową tarcze rodu Sobieskich i biblijną dewizę „rozbłysło słońce na tarczach”. Całość podkreślać miała chwałę Sobieskich, zwycięstwa króla oraz dynastyczne ambicje rodu. Warto podkreślić, że aktywnym uczestnikiem w procesie projektowania oraz budowy wilanowskiego pałacu był sam król Jan III Sobieski.

Podwarszawska Arkadia

Królewska rezydencja połączyła w sobie cechy polskiego dworu, włoskiej willi i francuskiego pałacu. W bezpośrednim sąsiedztwie stołecznej Warszawy Jan III stworzył swoją Arkadię. Pałac otoczyły tarasowe ogrody opadające w kierunku jeziora, oranżeria, zwierzyniec oraz folwark. Wnętrza pałacu rozbrzmiewały naukowymi dysputami oraz opowieściami podróżników. Król posiadał wspaniałą bibliotekę oraz mapy. Otoczony przez kartografów, astrologów, architektów i lekarzy stworzył coś na kształt naukowej akademii. Kardynał Leopold Medyceusz w jednym z listów pisał o nim:

Pragnę z Waszą Miłością podzielić się nowiną (…) o nowym miłośniku nauk dotąd nieznanym, chociaż skądinąd znamienitym dzięki swemu męstwu i sławnym, jako król. Jest to król polski, nie tylko przyjaciel uczonych, ale sam oddający się nauce.

Ostatnia przebudowa pałacu za życia króla Jana miała miejsce jeszcze po roku 1692. Sobieski nie zdążył już jednak dobudować bocznych skrzydeł pałacu. Zmarł w 1696 roku. Pałacem nieudolnie jeszcze przez jakiś czas zarządzali synowie króla. Ostatecznie, w 1720 roku Konstanty Sobieski sprzedał pałac Elżbiecie Sieniawskiej. To właśnie ona zdecydowała o wzniesieniu bocznych skrzydeł wilanowskiej rezydencji oraz przywróciła jej dawną świetność. Po jej śmierci do Wilanowa powrócił królewski majestat. Córka Elżbiety, Zofia Czartoryska, dożywotnio wynajęła pałac królowi Augustowi II z saskiej dynastii Wettynów. Ten gospodarował w Wilanowie do 1733 roku.

W dobrach Stanisława Kostki Potockiego

Po śmierci króla Augusta II Wilanów powrócił do w ręce magnackich spadkobierców Sobieskich. Pałac i ogrody rozbudowywała Izabela Lubomirska. To w tym okresie wokół dziedzińca powstały klasycystyczne budynki Kordegardy, Kuchni i Łazienki. Dzieło matki kontynuowała córka Aleksandra, która wyszła za mąż za Stanisława Kostkę Potockiego – światłego reformatora, jednego z autorów Konstytucji 3 maja. Pod rządami tego ostatniego Wilanów zakwitnął ponownie! Potocki odnowił pałac, a w jego wnętrzach stworzył wspaniałą kolekcję malarstwa, rzeźby oraz sztuki orientalnej. Rozbudował też ogrody i park tworząc trzy rezydencje filialne nazwane na cześć swych wnuków: Morysin, Natolin i Gucin. W 1805 roku zgodnie z ideami oświecenia udostępnił wilanowski pałac do użytku powszechnego tworząc w nim muzeum. Pomnikiem chwały Aleksandry i Stanisława stał się ich monumentalny grobowiec, który na przedpolu pałacu w 1836 roku wznieść rozkazał ich syn Aleksander. Jego autorem był Henryk Marconi. Według jego projektu do 1870 roku przebudowany został również wilanowski kościół św. Anny, którego zabudowania pamiętały jeszcze króla Jana III.

Ostatni właściciele

Z końcem XIX wieku wilanowska posiadłość przeszła na własność rodziny Branickich. W rękach rodu pozostała do 1945 roku. Co ciekawe to właśnie w pałacowych komnatach w 1926 roku rezygnację ze stanowiska prezydenta podpisał wycofujący się ze stolicy Stanisław Wojciechowski. Legalnie urzędującego prezydenta zmusił do tego majowy zamach marszałka Piłsudskiego. W okresie II wojny światowej wilanowski pałac został ograbiony i zdewastowany przez Niemców oraz ich węgierskich sojuszników. Skradzione dzieła sztuki odnalezione po wojnie w różnych zakątkach Europy i Związku Radzieckiego wracały do Wilanowa przez kolejne dekady. Znaczna część z nich nie została odzyskana po dziś dzień. W komunistycznej Polsce wilanowski majątek odebrany prawowitym właścicielom przeszedł na własność państwa. Po dokonaniu niezbędnych prac konserwatorskich dla zwiedzających otwarty został ponownie w 1962 roku. Funkcje muzealne pełni do dzisiaj będąc jednym z najdłużej działających muzeów na ziemiach polskich.

Piotr Worwa

Bibliografia:

Grygiel Elżbieta, Historia Wilanowa, wilanow.um.warszawa.pl, 19.11.2009 r.

Kunkel Robert, Warszawa – Wilanów, Polskie skarby narodowe, Videograf II, Katowice 2007.

Mozga-Górecka Maja, Królewskie rezydencje, „Sobieski. Monarcha Sarmatów”, POLITYKA Pomocnik Historyczny, 6/2019 s. 96-99.

Ziemlewska Anna, Losy zbiorów wilanowskich po 1939 – scalanie rozproszonej dokumentacji, Muzeum Pałacu króla Jana III w Wilanowie, wilanow-palac.pl

Historia, Muzeum Pałacu króla Jana III w Wilanowie, wilanow-palac.pl

Historia Pałacu, Muzeum Pałacu króla Jana III w Wilanowie, wilanow-palac.pl

Warszawa. Wilanów, „Cuda Polski. Miejsca, które musisz zobaczyć”, Wydawnictwo Publicat

Tytułowa grafika: Fronton Pałacu w Wilanowie, 2023 rok. Zdjęcie mojego autorstwa.