27 listopada 1095 roku na synodzie w Clermont papież Urban II wezwał wszystkich chrześcijan do wyzwolenia Ziemi Świętej z rąk niewiernych. Rozpoczynała się epoka krucjat, które przez kolejne dwa stulecia opanowały umysły i wyobraźnię mieszkańców Europy. Cesarze, królowie, książęta, rycerstwo, a nierzadko zwykli chłopi, tysiącami ruszyli w podróż w nieznane by ocalić Grób Pański. Idea krucjat dotarła również nad Wisłę, skuteczne zachęcając polskich książąt oraz rycerstwo do zasilenia szeregów Krzyżowców wyruszających na świętą wojnę!
1. Władysław Wygnaniec
Urodził się w 1105 roku jako pierworodny syn księcia Polski Bolesława III Krzywoustego i ruskiej księżniczki Zbysławy. Już za życia ojca prawdopodobnie wyznaczony na namiestnika Śląska, którego w latach 1132-1134 bronił przed Czechami. Żonaty z Agnieszką, córką Leopolda, margrabiego Austrii, wnuczką samego niemieckiego cesarza Henryka IV. Po 1138 roku na mocy testamentu Krzywoustego książę zwierzchni całej Polski, władający dziedzicznym Śląskiem oraz dzielnicą senioralną. Korzystając z posiłków z Rusi dążył do zmarginalizowania młodszych braci i przejęcia pełni władzy w kraju. W 1145 roku za konszachty z piastowskimi juniorami oślepił i skazał na wygnanie jednego z najpotężniejszych możnych ówczesnej Polski – Piotra Włostowica. Rok później najechał Wielkopolskę i obległ młodszych braci w Poznaniu. Obłożony klątwą przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina, zagrożony przez bunt możnych, schronił się wraz z rodziną w Niemczech. Tam od króla Niemiec, któremu złożył hołd, otrzymał posiadłość w Altenburgu i obietnicę pomocy w odzyskaniu polskiego tronu (nieudana wyprawa na Polskę odbyła się jeszcze w 1146 roku). W 1148 roku, zapewne w celu zmazania ciążącej na nim kościelnej klątwy, u boku niemieckiego króla Konrada III wziął udział w drugiej wyprawie krzyżowej. Prawdopodobnie to jego na myśli miał bizantyjski kronikarz Jan Kinnamos wspominający o biorącym udział w krucjacie królu Lechitów. W kolejnych latach, przy wsparciu niemieckiego cesarza i papiestwa, w dalszym ciągu próbował odzyskać swoje polskie dziedzictwo. Nie dane mu było powrócić nad Wisłę. Zmarł w 1159 roku. Fot. Aleksander Lesser, Wikimedia Commons
2. Bolesław Wysoki
Urodził się w 1127 roku jako syn księcia Władysława Wygnańca oraz Agnieszki, córki margrabiego Austrii. W 1146 roku w imieniu ojca poprowadził zbrojne posiłki na Ruś. W czasie trwania wyprawy bunt możnych pozbawił władzy w Polsce jego ojca. Bolesław śladem rodziny podążył na wygnanie do Niemiec. Z racji wysokiego urodzenia oraz wybitnych zdolności rycerskich szybko uzyskał przychylność niemieckich władców biorąc udział w najważniejszych wydarzeniach epoki. W 1148 roku uczestniczył w drugiej wyprawie krzyżowej. Odwiedził Konstantynopol i Ziemie Świętą. Następnie wraz z cesarzem Fryderykiem I Barbarossą walczył we Włoszech. W 1161 roku pod murami Mediolanu w słynnym na całą Europę pojedynku pokonał niezwyciężonego włoskiego olbrzyma. W 1163 roku niemiecka dyplomacja wymogła na Bolesławie Kędzierzawym zgodę na powrót synów Wygnańca do Polski. Bolesław i jego brat Mieszko Plątonogi objęli władze na Śląsku. Kilka lat później umocnili ją wyrzucając z głównych grodów dzielnicy załogi księcia seniora. W kolejnych latach Bolesław włączył się do walki o krakowski tron senioralny. Zasłużył się też jako dobry gospodarz, dbający o rozwój gospodarczy swojej dzielnicy. W Lubiążu założył opactwo Cystersów, które wkrótce stało się nekropolią Piastów śląskich. Zmarł w 1201 roku. Fot. Jan Matejko, Wikimedia Commons
3. Henryk Sandomierski
Urodził się w 1132 roku w książęcej rodzinie Bolesława Krzywoustego i Salomei, córki hrabiego Bergu. W chwili śmierci ojca w 1138 roku był małoletni i pozostał pod opieką matki. Władzę nad wyznaczonym mu przez Krzywoustego księstwem sandomierskim przejął dopiero około roku 1146 już po wygnaniu z Polski Władysława Wygnańca. W 1149 roku uczestniczył w wyprawie zbrojnej na Ruś. W roku 1154 jako krzyżowiec i pielgrzym na czele grupy polskich rycerzy wyruszył do Ziemi Świętej. Prawdopodobnie uczestniczył w oblężeniu Askalonu. W Palestynie spędził rok, po czym szczęśliwie wrócił do kraju, przy okazji sprowadzając ze sobą joannitów. Osadził ich w Zagości, gdzie ufundował klasztor i szpital. Prawdopodobnie związany też z fundacjami romańskich świątyń w Wiślicy i Opatowie. Patron rozwoju kultury rycerskiej nad Wisłą. Uczestnik piastowskiej wyprawy wojennej na Prusów w 1166 roku. Zginął w jej trakcie. Księstwo sandomierskie w testamencie zapisał młodszemu bratu, Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Fot. Wikimedia Commons
4. Jaksa z Miechowa
Prawdopodobnie należał do możnego rodu Gryfitów. Jeden z ważniejszych możnowładców XII wiecznej Polski. Uczestnik zjazdu możnych w Łęczycy w 1161 roku. Dobroczyńca klasztoru norbertanek na krakowskim Zwierzyńcu. W latach 1162-1163 wyruszył na wyprawę do Ziemi Świętej, którą poświadczają źródła z epoki – dwa małopolskie roczniki. Nie wykluczone, że wziął tam udział w odsieczy joannickiej twierdzy Krak de Chevaliers. Powracając do kraju sprowadził ze sobą zakon bożogrobców, którym ufundował klasztor uposażony ze swych włości w Miechowie, Zagorzycach i Komorowie. W tym pierwszym, na ziemi przywiezionej z Palestyny, wzniósł kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej, w którym bożogrobcy wznieśli kopię Grobu Chrystusa oraz spopularyzowali jego kult. Około 1170 roku jeden z przywódców buntu przeciw Bolesławowi IV Kędzierzawemu. Zmarł w 1176 roku. Fot. mik Krakow, CC BY-SA 2.0, Wikimedia Commons
5. Dzierżko z Buska
Rycerz z Chotela, brat biskupa płockiego Wita. Fundator kościoła i klasztoru Norbertanek w Busku. Autor pierwszego polskiego testamentu, który sporządził w 1190 roku przygotowując się do wyruszenia na trzecią wyprawę krzyżową. W przypadku swej śmierci zapisywał on prawie cały swój majątek klasztorowi norbertanek w Busku. Z krucjaty do Ziemi Świętej powrócił cały i zdrowy. Z racji, że nie doczekał się potomstwa treść jego testamentu pozostała niezmieniona. Fot. Wikimedia Commons
6. Krystyn
Prawdopodobnie należał do możnego rodu Gozdawów i związany był z miejscowością Gozdowo. Wojewoda płocki, jeden z najważniejszych polskich możnowładców przełomu XII i XIII wieku. Prawdopodobnie opiekun książąt Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego w okresie ich małoletniości. Zwycięzca spod Zawichostu, gdzie w 1205 roku rozgromił ruski najazd księcia halicko-włodzimierskiego Romana. Prawdopodobny uczestnik piątej wyprawy krzyżowej, w źródłach zachowała się wzmianka o jego zamorskiej wyprawie. Organizator i dowódca, wzorowanej na funkcjonowaniu rycerskich zakonów, granicznej stróży, która skutecznie zabezpieczała Mazowsze i ziemie polskie przed najazdami Prusów. Współpracownik biskupa misyjnego Prus Christiana z Oliwy. Oślepiony, a potem zamordowany, na rozkaz księcia Konrada Mazowieckiego w 1217 roku. Fot. Wikimedia Commons
7. Kazimierz I Opolski
Urodził się około 1180 roku jako syn śląskiego księcia Mieszka Plątonogiego oraz pochodzącej z Czech Ludmiły. W 1211 roku przejął władzę w księstwie opolsko-raciborskim. Blisko współpracował z Kościołem na Śląsku, dbał o rozwój gospodarczy swojej dzielnicy. Lokował miasto Opole, zdecydował o budowie opolskiego zamku oraz obronnych murów. W 1217 roku, wraz z hufcem swoich rycerzy, wyruszył na piątą wyprawę krzyżową zorganizowaną przez węgierskiego króla Andrzeja II. O jego uczestnictwie w krucjacie w jednym z dokumentów z 1246 roku wspomina król węgierski Bela IV. Z Palestyny na Śląsk prawdopodobnie przywiózł relikwie krzyża świętego oraz… żonę. Księżniczkę Wiolę, z którą ożenił się w 1220 roku, poznał podczas powrotu w Bułgarii. Zmarł w 1230 roku. Fot. Wikimedia Commons
8. Kazimierz II Pomorski
Należał do książęcej dynastii Gryfitów – władców Pomorza Zachodniego. Był synem księcia Bogusława I oraz Anastazji, córki piastowskiego księcia Mieszka III Starego. Pomorzem zarządzał wspólnie z bratem Bogusławem II. Zagrożony przez Duńczyków i Brandenburczyków, zwolennik ścisłej współpracy z Polską. W 1217 roku wraz z drużyną rycerzy pomorskich wziął udział w piątej wyprawie krzyżowej. Rok później na pokładzie statków floty krzyżowców dotarł na Bliski Wschód, gdzie prawdopodobnie wziął udział w oblężeniu Damietty oraz walkach w Egipcie. Zmarł w 1219 roku, niewykluczone, że na skutek ran odniesionych podczas krucjaty. Fot. Lupi82, Wikimedia Commons
9. Władysław Biały
Urodził się około roku 1330 jako jedyny syn księcia gniewkowskiego Kazimierza III. Ostatni książę Gniewkowa, który uznał zwierzchnictwo polskiego króla Kazimierza Wielkiego. W 1359 roku pojął za żonę Elżbietę, córkę księcia strzeleckiego. Rok później, załamany po śmierci żony, zastawił księstwo polskiemu królowi i wyruszył na wyprawę do Ziemi Świętej. Dotarł do niej w 1365 roku. W kolejnych latach przemierzał Europę goszcząc na najważniejszych europejskich dworach: cesarza Karola IV Luksemburskiego w Pradze, wielkiego mistrza krzyżackiego w Malborku, papieskim w Awinionie. W 1366 roku wziął udział w krzyżackiej krucjacie zorganizowanej na ziemie pogańskiej Litwy. Jeszcze tego samego roku postanowił wstąpić do klasztoru cystersów we francuskim Citeaux, by zaledwie po roku… z niego zbiec i przenieść się do klasztoru w Dijon. Po śmierci Kazimierza Wielkiego wezwany do Polski przez opozycję Andegawenów podjął dwie brawurowe zbrojne próby zdobycia polskiej korony. Pretensji do tronu i spadku zrzekł się ostatecznie w 1377 roku. W kolejnych latach korzystał z rekompensaty wypłaconej mu przez króla Ludwika Węgierskiego na Węgrzech, a potem w klasztorze w Dijon. Ostatnia nadzieja na zdobycie polskiej korony obudziła się w nim jeszcze chyba po śmierci Andegawena w 1382 roku. Ponownie zniknął wtedy z klasztoru. Zmarł w 1388 roku. Był ostatnim przedstawicielem Piastów kujawskich. Fot. Wikimedia Commons
10. Jarosław z Iwna
Urodził się w drugiej połowie XIV wieku w rycerskiej rodzinie herbu Grzymała, prawdopodobnie jako syn bratanka arcybiskupa gnieźnieńskiego Janusza. Na przełomie wieku XIV i XV wyruszył na świętą wojnę do… Hiszpanii, gdzie wziął udział w rekonkwiście przeciwko Maurom w Granadzie. Od 1406 roku chorąży poznański. Jeden z najważniejszych dyplomatów w służbie króla Władysława Jagiełły. Tuż przed wybuchem Wielkiej Wojny z Zakonem Krzyżackim posłował na zachód Europy, gdzie na dworach książąt niemieckich oraz królów francuskiego i angielskiego skutecznie zabiegał o ograniczenie wsparcia dla Krzyżaków. W lipcu 1410 roku, pod Złotowem, dostał się do krzyżackiej niewoli. Zakonny kronikarz nie omieszkał zapisać wtedy, że pojmany rycerz wyrządził Zakonowi wiele szkód. Wolność odzyskał w ramach wymiany jeńców. Kontynuował służbę dyplomatyczną na dworze króla Władysława Jagiełły. Zmarł w 1423 roku. Fot. Wikimedia Commons
Piotr Worwa
Bibliografia:
Foryt Artur, Przedmurze chrześcijaństwa, Historia UważamRze, nr 3/2024, s. 28-30.
Grygiel Jerzy, Jaksa z Miechowa i inni. Udział Polaków w ruchu krucjatowym, Sympozjum historyczno-kulturalne „Ziemia miechowska w dziejach Polski : dziedzictwo i perspektywy”, 2006.
Lubicki Leszek, Dlaczego Konrad Mazowiecki kazał zabić wojewodę Krystyna?, Historia DoRzeczy, 26.11.2021 r.
Rusak Franciszek, Testament Dzierżysława, Buskie Samorządowe Centrum Kultury, 28.03.2024 r.
Skurzyński Piotr, Rycerze polscy, Świat Książki, 2000.
Szweda Adam, Dyplomacja i propaganda, „Pomocnik historyczny. Grunwald 1410 – Ostatnia wielka bitwa rycerskiej Europy”, Polityka, nr 4/2010, str. 83-87.
Tymowski Michał, Henryk Sandomierski [w:] Poczet Królów i Książąt Polskich, pod red. Andrzeja Garlickiego, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 1978.
Zientara Benedykt, Władysław II Wygnaniec [w:] Poczet Królów i Książąt Polskich, pod red. Andrzeja Garlickiego, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 1978.
Władysław II Wygnaniec, pod red. zespołu Magazynu Historycznego „Mówią Wieki”, Kolekcja Hachette, Warszawa 2009.
Tytułowa grafika: Zdobycie Jerozolimy przez krzyżowców, 15 lipca 1099 roku. Autor obrazu Emile Signol. Źródło: Wikimedia Commons
